فیلترینگ چطور نفس اینترنت را بریده است؟
صحبت از فیلترینگ اینترنت در ایران نیاز چندانی به ارائه آمار و ارقام ندارد. کاربران سال‌ها است که با محدودیت‌هایی مثل فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی و اختلال در شبکه دست‌وپنجه نرم می‌کنند؛ این محدودیت‌ها اما در بیش از یک سال اخیر به اوج رسیده و حالا میزان محدودیت‌ها طبق دومین گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران به ۵۵ درصد رسیده؛ میزانی که فقط چهار درصد کمتر از آمار محدودیت در چین است که رکورددار محدودیت‌های اینترنت در دنیا به‌شمار می‌آید.
فیلترینگ به‌عنوان یکی از انواع محدودیت‌ها در کنار اختلالات و قطعی‌های داخلی و تحریم‌های خارجی یکی از مواردی است که استفاده از اینترنت در ایران را سخت کرده و بر اساس اطلاعاتی که انجمن تجارت الکترونیک در گزارش اخیر ارائه کرده به شیوه‌های مختلفی اعمال می‌شود. این بخش از اطلاعات گزارش از این جهت که اطلاعات جامعی درباره روش‌های فیلترینگ ارائه می‌دهد حائز اهمیت است.
اعمال فیلترینگ در سطح IP
یکی از شیوه‌هایی که برای فیلتر کردن پلتفرم‌ها اعمال می‌شود، حتی با سیاست‌های اعمال محدودیت برای اینترنت در کشور هم تطابق ندارد. برای مثال، فیلتر کردن IP و نه دامنه وب‌سایت‌ها باعث می‌شود خواسته یا ناخواسته حتی وب‌سایت‌هایی که محتوای آموزنده دارند و نیازی به فیلتر کردنشان نیست هم مسدود و از دسترس خارج شوند. این مسئله باعث می‌شود تمام دامنه‌های ایجادشده روی آن IP به‌صورت خودکار فیلتر شوند و مادامی که دامنه‌های دیگر از این IP استفاده کنند قابل دسترس نخواهند بود و حتی استفاده‌کنندگان آتی این IP هم پس از انتقال همچنان در لیست فیلترشده‌ها باقی بمانند.
به همین دلیل است که در بعضی موارد به سایت‌هایی برمی‌خورید که نه‌تنها محتوای غیرقانونی یا غیراخلاقی ندارند، بلکه بعضاً سایت‌های آموزنده و کاربردی هستند؛ بااین‌حال با محدودیت مواجه شده‌اند و برای شما قابل دسترسی نیستند.
فیلتر کردن IP سلیقه‌ای و نامشخص اعمال می‌شود
مسدود کردن IP علاوه بر اعمال محدودیت‌های بی‌مورد و بی‌دلیل برای پلتفرم‌های مفیدی که مورد نیاز کاربران هستند، مسئله اعمال سلیقه‌ای از سوی اپراتورها و ارائهدهندگان خدمات اینترنتی را هم دارند. کاربران در حدود یک سال اخیری که محدودیت‌های اینترنتی شدت گرفته است، بارها با این مسئله مواجه شده‌اند که دسترسی به بعضی از سایت‌ها، پلتفرم‌ها یا سرویس‌ها وقتی در حال استفاده از یک اپراتور هستند برایشان مختل شده اما در همان لحظه با یک اپراتور دیگر به همان پلتفرم یا وب‌سایت دسترسی داشته‌اند.
در بخشی از گزارش انجمن تجارت الکترونیک به این موضوع اشاره شده و دلیل آن این‌طور اعلام شده است که اپراتورها در فیلتر کردن IPها سیاست یکسان و مشابهی ندارند؛ به این صورت که یک اپراتور ممکن است یک IP را مسدود کند اما همان IP در اپراتور دیگری بدون فیلتر و مسدودیت در دسترس باشد. مثلاً در مواردی پیش آمده که یک IP از سوی اپراتور همراه اول فیلتر باشد اما کاربرانی که از اینترنت ایرانسل استفاده می‌کنند بدون مشکل به آن دسترسی دارند.
وب‌سایت‌هایی که با فیلترینگ از در دسترس کاربران ایرانی خارج شده‌اند
آمارهای منتشرشده در گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران همان‌طور که در ابتدای گزارش نیز اعلام شده بود، حاکی از این است که تعداد بسیار زیادی از وب‌سایت‌ها به‌دلیل اعمال فیلترینگ دور از دسترس کاربران ایرانی قرار دارد.
آمارهای این گزارش از نمونه‌گیری ۱۰۰ وب‌سایت به دست آمده و بررسی آن‌ها نشان می‌دهد ۴۹٫۵ درصد از این سایت‌ها در ۹ ماه ابتدایی سال ۱۴۰۲ با فیلترینگ از دسترس کاربران ایرانی خارج شده است. این مورد هم نمونه دیگری از اعمال محدودیت برای کاربران اینترنت در ایران است که هرچند مانند چند سال قبل قطعی سراسری چندروزه نداشته اما با این شیوه هم در کنار سایر روش‌ها محدود شده است.
در کنار این موارد، پرکاربردترین و مهم‌ترین شبکه‌های اجتماعی هم با فیلترینگ از دسترس کاربران خارج شده و بدون استفاده از VPN امکان دسترسی به آن‌ها ممکن نیست تا به این ترتیب ایران در کنار چین و ترکمنستان جزو معدود کشورهایی باشد که استفاده از شبکه‌های اجتماعی در آن‌ها نیازمند صرف وقت، انرژی، هزینه خرید VPN و مصرف ترافیک اینترنت بیشتری باشد.
البته هزینه‌های بالای ناشی از فیلترینگ صرفاً به کاربر تحمیل نمی‌شود، بلکه اعمال شیوه‌های مختلف فیلترینگ یک اقدام گران است که هزینه‌های فراوانی برای آن می‌شود و از سوی دیگر با کوتاه کردن دست کاربران از پلتفرم‌های فیلترشده میزان مصرف ترافیک را هم کاهش می‌دهد و به اپراتورها نیز ضرر مالی وارد می‌کند. تمام این هزینه‌ها برای اقدامی صرف می‌شود که یک سازوکار پرخطا، بدون نتیجه و کند است.
هزینه گزاف صرف شیوه‌های مختلف فیلترینگ می‌شود، بدون اینکه فایده و حاصلی داشته باشد
علاوه بر این، فیلترینگ به شیوه‌هایی که اکنون اعمال می‌شود، قابلیت تشخیص محتوای مجرمانه یا خلاف قانون را هم ندارد و با ایجاد اختلال روی تعداد بسیار زیادی از سامانه‌ها و سایت‌ها کیفیت عمومی اینترنت را کاهش می‌دهد. این سازوکار بدون نتیجه هم است، چراکه در نهایت بسیاری از کاربران تسلیم سیستم فیلترینگ نمی‌شوند و به کمک VPNها از آن عبور می‌کنند.
این سازوکار ناکارآمد در حالی از سوی نهادهای مختلف دست‌اندرکار فیلترینگ یعنی دولت، قوه قضاییه، مجلس، شورای عالی امنیت ملی و شورای عالی فضای مجازی اعمال می‌شود که هیچ قانون یا سیاست مشخصی در خصوص آن وجود ندارد که توضیح دهد چه پلتفرمی، به چه دلایلی و تا چه مدت باید فیلتر باشد. سازوکار کمیته تعیین مصادیق مجرمانه، که مسئولان تصمیم‌گیری درباره فیلترینگ را برعهده آن می‌دانند و قوای مختلف هم در آن نماینده دارند، مشخص نیست و در خصوص فرایندهای این کمیته شفاف‌سازی صورت نمی‌گیرد.
هیچ سیاست مشخصی پشت سازوکار فیلترینگ نیست
کمیته تعیین مصادیق صرفاً مرجعی است که تمام تصمیم‌گیری‌ها به آن نسبت داده می‌شود و اخیراً تنها خبری که از فعالیت‌هایش منتشر می‌شود، اخبار مخالفت این کمیته با برداشته شدن فیلترینگ گوگل‌پلی است. رفع محدودیتی که حتی وزارت ارتباطات هم ادعا می‌کند با آن موافق است اما این کمیته آن را برطرف نمی‌کند تا پیامدهای منفی ناشی از فیلتر بودن آن همچنان گریبان‌گیر کاربران باشد.
فیلتر بودن این پلتفرم تا امروز امنیت بسیاری از دستگاه‌ها را به خطر انداخته و علاوه بر خطر فیشینگ برای کاربران، برای دستگاه‌های دیجیتال هم مشکل آپدیت کردن اپلیکیشن‌های اندرویدی را ایجاد کرده است. با عمر ۱۶ ماهه مسدودیت گوگل‌پلی، حالا کاربران برای دانلود بسیاری از اپ‌ها مجبورند به از سایت‌ها یا شبکه‌های اجتماعی استفاده کنند که کنترل امنیتی لازم را ندارند و مشکل‌ساز می‌شوند.
در گزارش انجمن تجارت الکترونیک ارسال میلیاردها درخواست بدون نتیجه و بی‌جواب از سمت گوشی‌ها به گوگل‌پلی که نتیجه‌ای جز کاهش کیفیت شبکه ندارند هم ذکر شده است. این موضوع باعث می‌شود میزان مصرف باتری گوشی‌های اندرویدی بیشتر شود و اختلالاتی برای گوشی‌ها به وجود بیاید.
ایرانی‌های خارج از کشور هم از محدودیت‌ها بی‌نصیب نیستند
محدودیت در دسترسی فقط مختص کاربران داخل ایران هم نیست. در کنار فیلترینگ، گزارش انجمن به برخی مقررات داخلی هم اشاره می‌کند که باعث شده سایت‌های داخلی برای کاربر ایرانی مقیم کشورهای خارجی غیرقابل دسترس باشد. موضوع Iran Access کردن اینترنت باعث شده است از ۱۰۰ سایت برتر دولتی ۵۷ سایت، از جمله سایت مجلس، وزارتخانه‌ها و سازمان‌های بزرگ خارج از دسترس ایرانی‌های خارج از کشور باشد.
مجموع روش‌های مختلف اعمال محدودیت باعث شده است شاخص آزادی‌های دسترسی به اینترنت در ایران تقریباً هم‌تراز با وضعیت کشورهایی مانند چین و میانمار باشد. شاخص‌هایی مانند مدیریت محتوا، موانع دسترسی و نقض حقوق کاربران در ایران به اوج رسیده و بر اساس گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران بین ۷۰ کشور جهان حالا ایران بدترین کشور در شاخص رعایت حقوق شهروندان محسوب می‌شود و در مؤلفه سانسور محتوا نیز از انتهای لیست در رتبه چهارم قرار گرفته است.
