ریشه های ژئوپلیتیکی کاهش تنش ها میان ایران و عربستان/ آیا غرب آسیا از چرخه باطل ناامنی خارج می شود؟
در پی انتشار خبر گفتگوهای محرمانه میان ایران و عربستان و تأیید این مذاکرات توسط مقام‌های وزارت امور خارجه ایران، گمانه‌زنی در خصوص امکان به نتیجه رسیدن این گفتگوها و پیامدهای آن برای دو کشور و کل منطقه، در میان تحلیل‌گران افزایش یافته است.
«بازتاب»؛ آرش صفار- وبسایت خبری-تحلیلی «میدل ایست آی»، در یادداشتی مدعی شده است که در آخرین دور از مذاکرات تهران و ریاض در بغداد، طرف ایرانی از عربستان برای تسهیل فروش نفت خود، کمک خواسته است.
این وبسایت به نقل از «یک مقام عراقی که در جریان گفتگوها قرار دارد»، مدعی شده است که ایران خواستار فروش نفت خود با قیمتی کمتر از بازار جهانی به عربستان شده است؛ بر اساس این پیشنهاد که با هدف دور زدن تحریم‌های آمریکا علیه ایران ارائه شده است، عربستان مختار است نفت ایران را به شیوه مورد نظر خود مورد استفاده قرار دهد.
در مقابل طرف عربستانی از ایران خواسته است که از نفوذ خود برای توقف حملات ارتش و کمیته‌های مردمی یمن به تأسیسات نفتی و مراکز اقتصادی عربستان استفاده کند و در راستای توقف این حملات گام بردارد.
کیومرث یزدان پناه، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و متخصص مسائل ژئوپلیتیک در این باره به «بازتاب»، گفت: گفتگوها میان ایران و عربستان تنها تحت تأثیر تغییر رویکرد عربستان به ایران نیست، بلکه تغییر رویکرد، امری دو طرفه است. در واقع ایران هم در سیاست خارجی خود به این نتیجه رسیده که باید رویکرد خود نسبت به همسایگان، از جمله عربستان را تغییر بدهد. به بیان دیگر، اساسا اگر تغییر رویکرد دو طرفه نبود، چنین گفتگوهایی شکل نمی‌گرفت.
وب افزود: تغییر رویکرد دو کشور نسبت به هم ناشی از این امر است که هر دو به درک متقابلی از وضعیت موجود در منطقه جنوب غرب و غرب آسیا رسیده‌اند و از خسارت‌هایی که در برهم خوردن روابط دو کشور به وجود آمده است، آگاه هستند.
این متخصص مسائل ژئوپلیتیک اتصریح کرد: دو کشور در یک مسیر کاملا مبتنی بر عقلانیت سیاسی، مولفه‌های ثابت ژئوپلیتیک در روابط دو جانبه را جایگزین متغیرهای ایدئولوژیک کرده‌اند که می‌تواند یک نقطه عطف ارزیابی شود و دو کشور را مجاب کند که با درک متقابل چالش‌ها و اختلافات دوجانبه، به سمت حل‌وفصل اختلافات پیش روند و سپس گام‌هایی در راستای بهبود شرایط اسفبار منطقه جنوب غرب آسیا بردارند. از این منظر، دو کشور در برخورد با چالش‌های اساسی، به این نتیجه رسیده‌اند که استمرار روند موجود نمی‌تواند پاسخگوی چالش‌های منطقه باشد و حتی ممکن است منطقه را آبستن جنگ های شدید و از همه بدتر مداخله قدرت‌های فرامنطقه‌ای بکند؛ لذا دو کشور با درک این موضوعات در حال تغییر رویه خودشان هستند.
به نظر او دو کشور باید به سرعت با ارتقا سطح گفتگوها، روابط خود را احیا کرده و به قاعده دو همسایه نرمال، با اثرگذاری مثبت در کل منطقه برسند.
این استاد دانشگاه در خصوص خبر منتشر شده از سوی «میدل ایست آی»، معتقد است که هرچند نمی‌توان در خصوص میزان مستند و دقیق بودن این گزارش مطمئن بود، اما به طور کلی طلب کمک همسایگان از یکدیگر در شرایط اضطراری، امری طبیعی است. با این وجود، با توجه به شرایط موجود در روابط ایران و عربستان -که هنوز تا رسیدن به یک توافق و برقراری روابط فاصله دارد- به نظر نمی‌رسد که این خبر خیلی دقیق و منطقی و دارای قابلیت تحلیلی باشد.
یزدان‌پناه به این نکته تأکید میکند که اگر ایران یک تعمق در خصوص روابط با همسایگان داشته باشد و در سیاست‌های خارجی خود در محیط پیرامون نزدیک تجدیدنظر کند، موفق خواهد شد تا از شرایط کنونی که در آن گرفتار شده، بیرون بیاید. به گفته وی با در پیش گرفتن یک رویه مطلوب مبتنی بر سازگاری و همزیستی مسالمت‌آمیز با همسایگان -بر اساس دو اصل حسن همجواری و اصل احترام متقابل- مطمئنا بسیاری از گره‌ها و مشکلات حل خواهد شد.
به نظر این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، یکی از مهم‌ترین برنامه‌های دولت بعدی باید تمرکز بر مسئله رفع مشکلات با همسایگان و در پیش گرفتن سیاست های جدید و راهبردی در جهت رفع سوء تفاهم‌ها و اختلافات باشد. این مسئله کمک میکند که ایران حتی نیاز به مسئله دور زدن تحریم‌ها نداشته باشد و بتواند با اتکا به توان همسایگان، با اتکا به زمینه‌های همکاری ثمربخش و حتی تشکیل یک اتحادیه موثر همکاری‌های منطقه‌ای با کشورهای همسایه به ویژه همسایگان جنوبی، زمینه را برای برون رفت از این وضعیت خاص و این احساس محاصره فراهم بکند.
وی معتقد است که در حال حاضر، اولویت کاهش اختلافات ایران و عربستان و سپس خاتمه دادن به یک سری موضوعات منطقه‌ای از جمله جنگ یمن است. همچنین مسئله فلسطین و مداخلات گستاخانه رژیم صهیونیستی در سرزمین‌های اشغالی می‌تواند از جمله موضوعات دستور کار باشد.
او اشاره میکند که تشکیل یک اتحاد منطقه‌ای مبتنی بر اصل مشارکت گسترده و راهبردی باید هدف بعدی گفتگوها میان ایران و عربستان باشد؛ هرچند تأکید دارد که همه این‌ها در گرو حل اختلافات دوجانبه و برقراری ارتباط عادی میان تهران و ریاض هست.
وی در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان ادعای میدل ایست آی را –با فرض صحت- نشان‌دهنده ناامیدی ایران از احیای برجام در کوتاه مدت دانست، معتقد است که علیرغم سیاست دولت عربستان نسبت به مسئله برجام و سیاست‌های منطقه‌ای ایران، نباید خلط مبحث کرده و ایهام برانگیز با موضوعات برخورد کرد؛ در واقع ادعای درخواست کمک ایران از عربستان برای فروش نفت، به منزله ناامیدی ایران از برجام نیست و احیای برجام مسئله‌ای زمانبر است.
به گفته این استاد دانشگاه، در خصوص برجام، هرچند خواست ایران که لغو تمامی تحریم‌ها است، احتمالا اتفاق نخواهد افتاد، اما تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران به رغم همه فشارهای بین‌المللی و به رغم همه انتقادهای داخلی، با تمام قدرت بر مسائل برجام تمرکز کرده است؛ نباید انتظار داشت که در گفتگوها همه مسائل و مشکلات میان ایران و نظام بین‌الملل به ویژه آمریکا یک شبه حل‌وفصل شود.
یزدان پناه در بخش دیگری از سخنانش گفت: مسلماً بسیاری از تحریم‌ها که خارج از قاعده برجام وضع شده است، به قوت خود باقی خواهند ماند و این مسئله خیلی ارتباطی به گفتگوهای ایران و عربستان ندارد؛ چرا که هم ایران و هم عربستان از نظر قدرت های بزرگ جهانی به ویژه آمریکا، بازیگرانی نیستند که روابط آن‌ها مستقیماً بر روند مذاکرات هسته‌ای تاثیرات منفی و مثبت داشته باشد.
وی توضیح می‌دهد که بخش قابل توجهی از گفتگوهای اخیر ایران و عربستان، علاوه بر مسائل دوجانبه و حل‌وفصل مسائل و مشکلات و چالش های عمده بین دو کشور، مسئله جنگ یمن خواهد بود. به نظر او استمرار این جنگ نه به نفع عربستان است به نفع یمن؛ ایران تلاش میکند که عربستان را متقاعد کند که تمام حقوق یمن را به رسمیت بشناسد و بپذیرد که باید خسارت‌هایی را که به یمن وارد شده را جبران کند. طبیعتاً اگر خواسته های گروه‌های یمنی به ویژه انصارالله محقق شود، ایران مایل است که در این در فضای خاص منطقه‌ای و جهانی، جنگ خاتمه یابد.
این استاد دانشگاه یادآور می‌شود که مسئله وحدت سرزمینی یمن نباید به فراموشی سپرده شود و ایران نباید اجازه دهد که برقراری صلح و پایان دادن به جنگ در منطقه، منجر به تجزیه یمن به سه بخش شمالی، مرکزی و جنوبی شود؛ این موضوع برای منطقه بسیار خطرناک است.
در خصوص میزان نفوذ ایران بر ارتش و کمیته‌های مردمی یمن، یزدان‌پناه بر این باور است که نفوذ ایران بر انصارالله و سایر گروه‌های مقاومت در کل منطقه، انکارناپذیر است و اتفاقاً برگ برنده ایران در بسیاری از مذاکرات و رقابت‌های منطقه‌ای همین موضوع است؛ اگرچه یکی از اتهامات به ایران پشت پا زدن به قواعد حاکم در نظام بین‌الملل و روابط بین دولت‌ها بوده است.
در واقع، ایران به جای هماهنگی و همکاری با بازیگران رسمی، به سمت گروه‌های مقاومت روی آورده است و از این روابط به عنوان بازوهای ژئوپلتیکی خود استفاده میکند؛ سعودی‌ها علاقه‌مند هستند که از نفوذ ایران بر انصارالله استفاده کنند.
این کارشناس ژئوپلیتیک معقد است که برقراری صلح و ثبات در منطقه ملتهب جنوب غرب آسیا منجر به این می‌شود که این منطقه از حالت خاکستری و مبهم به یک منطقه سفید و امن تبدیل شود؛ این مسئله دو دستاورد دارد: کشورهای مسلمان منطقه می‌توانند با تغییر رویکردها، افق‌های جدیدی را در آینده به روی خود باز کنند. دومین دستاورد مهم توقف جنگ و خونریزی در منطقه این است که مانع از حضور مستقیم قدرت‌های فرامنطقه‌ای به ویژه آمریکا در این منطقه حساس و مهم می‌شود. آمریکایی‌ها به هر نحوی دنبال منافع خودشان هستند و حضور آن‌ها به هیچ وجه و تضمین‌‌کننده ثبات و امنیت در منطقه نیست؛ بلکه خود به حساسیت‌ها و کشمکش‌ها دامن می‌زند.
از طرف دیگر، اتحاد کشورهای اسلامی در منطقه می‌تواند اسرائیل را -که بسیار گستاخ تر از گذشته شده- مهار کند و اجازه تاخت و تاز در سرزمین‌های اشغالی را به آن ندهد.
در پایان، این استاد دانشگاه به این موضوع تأکید میکند که درک موقعیت ژئوپلتیکی منطقه و رسیدن به فهم مشترک نسبت به چالش‌ها و پتانسیل‌های متعدد دولت‌های منطقه حاشیه خلیج فارس و جنوب غرب آسیا می‌تواند کمک بزرگی به کشورهای منطقه باشد تا منطقه یک بار برای همیشه روی اختلافات بی‌مورد خط بطلان بکشد و با گام‌های سازنده، سرنوشت این منطقه را به دست خود رقم بزنند.
