پسته‌ ناخَندان ایران

به گزارش تسنیم، سلسله گزارشهای «خودکفایی در غذا» ذیل پرونده ویژه «مزرعه پدری» در پی آگاهی‌بخشی درخصوص ظرفیتهای بی‌شمار کشاورزی ایران برای تولید محصولات کشاورزی است.

+ از کل پرونده ویژه «مزرعه پدری» اینجا دیدن کنید

«پسته» یکی از مهمترین محصولات کشاورزی ایران است که خصوصاً با توجه به مقبولیت در بازار جهانی، از بعد صادراتی برای ایران حائز اهمیت است. در مقاله زیر که به همت سازمان کوثر تهیه شده، تلاش شده مقایسه تطبیقی جامعی از تولید این محصول توسط کشورهای تولیدکننده طی 6 دهه گذشته و همچنین شرایط ایران در میان این کشورها ارائه شود.

بخش اول؛ نگاه اجمالی به آمارهای تولید پسته در جهان از 1961 تا 2014 میلادی (93-1339 ش)

* مقطع دهه 1960 میلادی (49-1339 ش)

براساس بسیاری از گزارشها، خاستگاه اصلی پسته سرزمینهای غرب آسیاست؛ اما اطلاع دقیقی از میزان کشت یا تولید این محصول در این سرزمینها در دست نیست و اولین آمارهای منتشر شده رسمی توسط فائو مربوط به سال 1961 میلادی (1339 ش) بوده است. در این زمان تولید پسته تنها در ایران و پنج کشور ایتالیا، یونان، سوریه، ترکیه و چین گزارش شده است. براساس این گزارش کل تولید پسته دنیا در این سال کمتر از 21 هزار تن بوده که سهم تولید ایران با حدود 6000 تن، معادل 29 درصد کل تولید پسته دنیاست. پس از ایران، ترکیه با 5280، چین با 4000، ایتالیا با 2800، سوریه با 2000 و یونان با 634 تن در رتبه‌های بعدی تولید این محصول قرار داشته‌اند.

گراف 1- تولید پسته دنیا در سال 1961 میلادی

به این ترتیب می‌توان گفت در اواسط قرن بیستم میلادی، سه کانون سنتی تولید پسته در جهان وجود داشته است؛ اول کانون ایران، ترکیه و سوریه؛ دوم کانون ایتالیا و یونان، و نهایتاً کانون سرزمین چین. درواقع این کشورها، تولیدکننده‌های سنتی این محصول به شمار می‌روند. در دهه‌های بعدی ایتالیا و یونان از زمره پنج کشور اصلی تولیدکننده پسته خارج شدند و امریکا خود را تا جایگاه دوم – پس از ایران – بالا کشید. به این ترتیب هم‌اکنون کشورهای ایران، امریکا، ترکیه، چین و سوریه پنج کشور اصلی تولیدکننده این محصول هستند. اگر به کل تولید دنیا در دهه 1960 نگاهی بیندازیم سهم پنج کشور اصلی تولیدکننده فعلی پسته در آن سالها به این شکل است:

گراف 2 – تولید 5 کشور اصلی تولیدکننده فعلی در دهه 1960 میلادی

* مقطع 1979 میلادی (58-1357 ش)

در سال 1979 و در سال اول انقلاب اسلامی کل تولید پسته دنیا، با افزایش سه برابری نسبت به دو دهه قبل از آن، به 65 هزار تن رسید که سهم ایران از تولید جهانی با تولید تنها 9 هزار تن در این سال به 14 درصد کاهش یافت. گرچه روند تولید پسته در این سالها با سالهای قبل و بعد از آن همسان نیست. در این سال کشورهای افغانستان و امریکا نیز به جمع تولیدکنندگان پسته افزوده شدند. ایران در این سال پس از ترکیه (با تولید 20 هزار تن) و چین (17 هزار تن) در جایگاه سوم تولیدکنندگان پسته دنیا قرار گرفت و ایالات متحده با تولید 7800 تن، به‌سرعت رشد کرده و با فاصله اندکی از ایران مقام چهارم را به خود اختصاص داده بود؛ همچنین سوریه و یونان نیز تولید خود را در این فاصله 2.5 برابر کردند و افغانستان نیز به جرگه تولیدکنندگان پسته پیوسته بود.

گراف 3 – تولید دنیا در سال 1979 میلادی

* مقطع 2000 میلادی (79-1378 ش)

در سال 2000 میلادی نیز شرایط کشورهای تولیدکننده بکلی از سال 1979 متفاوت بود. در این سال کل تولید دنیا بالغ بر 380 هزار تن بود که رشد حدود 8 برابری را نسبت به دو دهه قبل از آن نشان می‌دهد. در این سال ایران با رشد 12 برابری تولید پسته نسبت به سال اول انقلاب و تولید 112 هزار تن، مجدداً رتبه اول تولید پسته دنیا را به دست آورده و 30 درصد کل تولید پسته دنیا را در اختیار دارد. همچنین رشد امریکا در دهه‌های 1980 و 1990 میلادی چنان سریع بوده که در سال 2000، امریکا تقریباً هم‌تراز با ایران تولید می‌کند. از سوی دیگر تعداد تولیدکننده‌های اصلی پسته در این سال به 10 کشور رسیده و اسپانیا، تونس و برخی کشورهای دیگر نیز به تولیدکنندگان این محصول پیوسته‌اند.

گراف 4 – تولید دنیا در سال 2000 میلادی

* مقطع 2014 میلادی (93-1392 ش)

آخرین آمارهای احصا شده فائو مربوط به سال 2014 میلادی است. در این سال، تولید پسته کل دنیا به 858 هزار تن رسید که نسبت به سال 2000 میلادی، تقریباً 2.3 برابر شده است. در این سال ایران با رشد 3.7 برابری نسبت به سال 2000 و تولید 415 هزار تن، یعنی معادل 48 درصد از کل پسته دنیا، با فاصله زیادی از امریکا (با تولید 233 هزار تن) رکورد می‌زند. بررسی آمارهای سال 2013 نیز نشان می‌دهد این موفقیت موقتی نبوده و همین شرایط در این سال نیز وجود داشته است. گرچه آمارهای غیررسمی منتشر شده حاکی است در سال 2016 میلادی، برای اولین بار، امریکا گوی سبقت را از ایران ربوده و بیش از کشورمان، پسته تولید کرده است. البته برای صحه گذاشتن بر این آمار باید تا انتشار آمارهای رسمی صبر کرد.

گراف 5 – تولید دنیا در سال 2014 میلادی (93-1392 ش)

گراف 6 – تولید دنیا در سال 2013 میلادی (92-1391 ش)

بخش دوم؛ مقایسه تطبیقی ایران و 4 کشور اصلی تولیدکننده پسته در سالهای 1961 الی 2014 میلادی (93-1339 ش)

* مقایسه تطبیقی سهم تولید پسته ایران از بازارهای جهانی

بررسی آمارها نشان می‌دهد روند رشد تولید پسته در ایران، بعد از انقلاب سریعتر از روند پیش از انقلاب بوده است. این روند را در نمودار زیر مشاهده می‌کنید.

گراف 7 – روند رشد تولید پسته ایران از 1961 تا 2014 میلادی (93-1339 شمسی)

ایران طی 6 دهه اخیر همواره یکی از سه تولیدکننده بزرگ پسته جهان قرار بوده است؛ البته این شرایط پیش از انقلاب چندین نوبت دچار چالش شد، اما با پیروزی انقلاب اسلامی، رشد چشمگیر تولید پسته ایران سبب شد طی حدود چهار دهه پس از انقلاب، ایران هرگز جایگاه خود را در صدر از دست ندهد.

گراف 8 – نمودار رتبه ایران در تولید پسته از 1961 تا 2014 میلادی (93-1339 ش)

مقایسه تطبیقی میزان رشد تولید ایران و جهان را در نمودار زیر مشاهده می‌کنید.

گراف 9 – نمودار مقایسه روند تولید پسته ایران و کل جهان از 1961 تا 2014 میلادی (93-1339 ش)

در بازه 1961 تا 2014 میلادی، سهم تولید 5 کشور اصلی تولیدکننده پسته از کل تولید جهان به شکل زیر بوده است:

گراف 10 – مقایسه تطبیقی سهم تولید پسته 5 کشور عمده از 1961 تا 2014 میلادی (93-1339 ش)

آمارهای رسمی نشان می‌دهد ایران طی سالهای اول انقلاب 60 درصد کل تولید جهان را به خود اختصاص داده بود. این میزان در سالهای اخیر رفته‌رفته به خط 50 درصد کاهش یافته و باز هم در حال افول است.

گراف 11 – نمودار روند درصد تولید پسته ایران از کل جهان از 1961 تا 2014 میلادی (93-1339 ش)

از نگاهی دیگر سهم پنج کشور تولیدکننده عمده پس از انقلاب اسلامی به این ترتیب بوده است:

گراف 12 – مقایسه تطبیقی سهم 5 کشور عمده تولیدکننده پسته از کل تولید جهان درسالهای پس از انقلاب

سهم این پنج کشور طی 10 سال آخری که آمارهای رسمی آن موجود است (14-2005 میلادی یا 93-1384 شمسی) به این شکل است:

گراف 13 – مقایسه تطبیقی سهم 5 کشور عمده تولیدکننده پسته از کل تولید جهان طی ده سال منتهی به 2014 (93-1392 ش)

نمودار مقایسه‌ای زیر نشان می‌دهد طی 6 دهه گذشته، بین 5 کشور اصلی تولیدکننده پسته در دنیا، ایران بیشترین پیشرفت را با شاخص «میزان تولید» داشته است.

گراف 14 – نمودار مقایسه‌ای رشد تولید 5 کشور اصلی تولیدکننده پسته از 1961 تا 2014 میلادی (93-1339 ش)

* مقایسه تطبیقی افزایش سطح زیر کشت

از سوی دیگر آمارها نشان می‌دهد طی این زمان، بین 5 کشور اصلی تولیدکننده پسته در دنیا، ایران با فاصله معنی‌داری با سایر کشورها سطح زیر کشت این محصول را گسترش داده است.

گراف 15 – نمودار مقایسه‌ای رشد سطح زیر کشت 5 کشور اصلی تولیدکننده پسته از 1961 تا 2014 میلادی (93-1339 ش)

* مقایسه تطبیقی رشد عملکرد تولید در واحد سطح

با وجود روند معنادار افزایش بهره‌وری (افزایش میزان تولید در واحد سطح) تولید پسته در میان کشورهای دنیا، ضعف ایران در این زمینه کاملاً مشهود است. عملکرد تولید پسته ایران در سال 2014 حدود 1.2 تن در هکتار و معادل کمتر از یک‌سوم امریکا و همچنین کمتر از نصف کشورهای ترکیه و چین بوده است. ایران در این زمینه با سوریه برابری می‌کند.

گراف 16 – نمودار مقایسه‌ای عملکرد تولید 5 کشور اصلی تولیدکننده پسته از 1961 تا 2014 میلادی (93-1339 ش)

رشد عملکرد تولید پسته ایران به این شکل بوده است:

گراف 17 – نمودار عملکرد تولید در واحد سطح ایران از 1961 تا 2014 میلادی (93-1339 ش)

آمارهای رسمی سالهای اخیر نشان می‌دهد بهره‌وری تولید (با شاخص تولید در واحد سطح) ایران نسبت به حداکثر عملکرد دنیا، (امریکا) کمتر از 40 درصد است. نمودار زیر ضمن روشن کردن نقص بهره‌وری در ایران، نشان می‌دهد با کمترین برنامه‌ریزی ایران می‌تواند به جایگاه شایسته‌ای در این زمینه دست یابد.

گراف 18 – نسبت عملکرد تولید پسته ایران به حداکثر عملکرد جهانی

** جمع‌بندی

همانگونه که دیدیم تمامی داده‌های آماری و شاخصها، بر توانمندی و پیشتازی کشاورز ایرانی در تولید پسته گواهی می‌دهند. در این میان توجه ویژه به ارتقاء سطح دانش کشاورزان، بهره‌گیری از فناوریهای نوین و گسترش کشاورزی دانش‌بنیان، می‌تواند با به‌کارگیری همین منابع فعلی، میزان تولید در واحد سطح را افزایش دهد. این مهم می‌تواند یکی از مهمترین راهکارها برای تولید افزونتر، سهم بیشتر در بازارهای جهانی، اشتغال بیشتر و گامی مهم در تحقق اقتصاد‌مقاومتی باشد.