سبزراه، طرح دو سرسود برای مدیریت شهری

انسان همواره به فضاهای سبز شهری احساس تعلق می کند، فضاهایی که ریشه در طبیعت دارند. بیشتر شهروندان هر فرصتی را برای حضور در پارک و فضاهای آرام به دور از ترافیک و آلودگی هوا غنیمت می‌شمارند و براین اساس در مدیریت شهری نیز توجه به فضای های باز و سبز شهری بسیار حائز اهمیت است به نحوی که در سال‌های اخیر مطالعات متعددی در جهت بهبود عملکرد فضاهای سبز در ساختار شهرها صورت گرفته که از جمله آنها می توان به ایجاد “سبزراه”ها در سطح شهرها اشاره نمود.

سیدمجتبی صفدر نژاد- دانشجوی دکتری شهرسازی دانشگاه علم و صنعت، در گفت‌وگو با خبرنگاران ،با بیان اینکه دوره شکل‌گیری ایده سبزراه‌ها به سال های 1867 تا 1900میلادی بازمی‌گردد و با شروع جنبش پارک سازی همراه است، اظهار کرد: این ایده، با احداث پارک مرکزی نیویورک (Central park) آغاز شد و هدف آن، آوردن طبیعت به فضاهای شهری رو به رشد بود. در این نهضت، دیدگاه منطقه‌ای بر این بود که فضاهای سبز با مقیاس‌های متفاوت که داخل شهرها و حومه شهرها هستند، از طریق مسیرهای سبز و باغ راه ها به هم متصل شوند.

این پژوهشگر شهری افزود: مرحله بعدی این ایده، بین سال‌های 1900 تا 1940 و با تمرکز برنامه ریزان منظر بر روی سبزراه ها بود که در این میان، برنامه ریزی فضای باز را ابداع کردند. همچنین، مرحله سوم این ایده، مربوط به سال1960 و همراه با آغاز جنبش زیست محیطی در این دهه بود. یعنی در این ایده، علاوه بر توجه به فضای سبز، به مباحث زیست محیطی و پایداری مناطق زیست محیط نیز مورد توجه قرار گرفت.

به گفته وی، این ایده باعث خلق اولیه سبزراه‌ها شد و دالانهای سبز نام گرفت که عمدتاً هم در امتداد رودخانه‌ها و مسیل‌ها، تالاب ها و دره‌ها قرار داشتند.

این کارشناس شهری با بیان اینکه مرحله چهارم تکامل ایده سبز راه‌ها مربوط به سال‌های 1980 تا 1990 است، اظهار کرد: در آمریکا، جنبش زیست محیطی گسترش قابل ملاحظه‌ای داشت و چشم‌اندازی نیز برای آینده در نظر داشت تا براساس آن، شبکه زنده ای از این سبز راه ها فراهم شود و مردم به فضاهای سبز اطرافشان دسترسی یابند و از طرفی، فضاهای شهری و روستایی به هم متصل شوند.در حقیقت، شاید بتوان گفت استفاده از واژه سبز راه(Greenway) در این مقطع و همزمان با جنبش زیست محیطی آغاز می شود.

به گفته این کارشناس شهری، برنامه ریزی سبز راه ها به خارج از مرزهای آمریکا راه پیدا کرد و جنبش بین المللی سبزراه آغاز شد. در حقیقت می توان گفت که این ایده از نهضت پارک سازی آغاز شده و در اثر تکمیل تدریجی آن به سبز راه ها رسیده است.

صفدرنژاد، در ادامه به توضیح معنای سبز راه (Green way)پرداخت و گفت: واژه سبزراه را می توان برگرفته از الحاق کمربند سبز(Green belt) و پارک راه (Parkway) دانست؛ به عبارت دیگر، سبزراه از ترکیب بخش‌هایی از این دو عنوان، یعنی (راه)Green+Way(سبز) ایجاد شد. در حقیقت، سبزراه‌ به فضاهای باز خطی گفته می شود که اولاً از لحاظ محیطی سبز باشند و ثانیاً به عنوان مسیر یا معبر به کار برده شوند. بر اساس جمع بندی تعاریف ارائه شده، هرسبز راه، باید حرکت بدون وسایل نقلیه موتوری را برای مردم تسهیل کند و در کنار آن، ارزش های زیست محیطی مانند فضاهای سبز، رودخانه‌ها، کانال‌ها و یا حتی دره‌ها را در خود جا داده باشد.

وی با اشاره به اینکه در شهرهای آلوده امروزی، سبز راه‌ها از اهمیت بسیاری برخوردار هستند، گفت: سبزراه ها، کیفیت محیط زیست شهرها را ارتقا می دهند و می توانند به تغذیه منابع آب زیر زمینی، تهویه و جابجایی هوا، ایجاد خرداقلیم های شهری و … کمک کنند. همچنین، آنها دارای منافع اقتصادی هستند، یعنی می‌توانند از طریق جذب گردشگر برای گذراندن اوقات فراغت منفعت مالی داشته باشند. از طرفی، سبزراهها، ارزش املاک اطراف خود را بالا می برند و زیبایی و کیفیت زندگی در منطقه را افزایش می‌دهند.

این پژوهشگر شهری تصریح کرد: سبزراه ها، همچنین می‌توانند از ارزش‌های فرهنگی و میراث طبیعی شهر محافظت کنند و زمینه تعاملات اجتماعی را نیز فراهم‌ آورند. از سویی، وجود این سبزراه‌ها آلودگی هوا را تا حدودی کاهش می‌دهد و بین نقاط مختلف شهر نیز ارتباط برقرار می‌کند.

سبز راه ها زیرمجموعه کریدورهای سبز هستند

وی در پاسخ به این سوال که آیا تفاوتی میان کریدور سبز و راه سبز وجود دارد، اظهار کرد: از نظر من، وقتی صحبت از کریدور می شود، بیشتر مسائل محیط زیستی به ذهن خطور می‌کند، یعنی بیشتر بار محیط زیستی دارد و شاید به طراحی مسیر و معبر برای تردد افراد کمتر توجه شود، اگرچه ممکن است درون خود، حرکت را هم داشته باشد. به نوعی، کریدورهای سبز به دلیل فضاهای سبز، تنفس‌گاه شهر نیز به شمار می‌آیند. به طور کلی شاید بتوان گفت که سبز راه‌ها، زیرمجموعه، مجموعه بزرگتری به نام کریدورهای سبز هستند.
چهارباغ اصفهان نمونه طراحی شده سبزراهها در کشور

صفدرنژاد افزود: در گذشته، سبز راه‌ها به صورت عملکردی ایجاد می‌شد و هدف و تفکرخاصی پشت آن نبود. به طورمثال، جاده ابریشم را که به منظور برقراری ارتباط تجاری بین چندین کشور ایجاد شده بود، را می توان به نوعی تفسیر به سبزراه نمود. اما شاید از نمونه طراحی شده سبزراه‌ها در ایران، بتوان به چهارباغ اصفهان در دوره صفویه اشاره کرد.

پژوهشگر دکتری شهرسازی دانشگاه علم وصنعت ایران، در بخش دیگری از صحبت‌هایش به طرح‌های اخیر ساماندهی این فضاهای سبز اشاره کرد و گفت: سال 1378 طرح حفاظت از رود دره‌ها در ایران آغاز شد که در طی آن رود دره “مقصود بیک تهران” از میدان تجریش تا پل رومی مورد ساماندهی قرار گرفت و در کنار رودخانه، مسیرهای حرکت پیاده ایجاد شد. درسال 1380 به بعد هم این قضیه مرتب تکرار شد؛ به طوری که به عنوان مثال، رود دره‌ فرحزاد در قالب بوستان نهج البلاغه و رود دره کن در قالب بوستان جوانمردان ساماندهی شدند. و در کنار عنصر زیست محیطی و طبیعی رودخانه، فضاهای شهری و قابلیت حرکت پیاده و دوچرخه ایجاد شد.

وی افزود: از نمونه‌های موفق این سبزراه‌ها در دنیا، می‌توان به سبزراهی در شهر سئول، پایتخت کره جنوبی اشاره کرد؛ سبزراهی که در ابتدا یک بزرگراه بود و رودخانه‌ای نیز از زیر آن عبور می کرد که با توسعه حاشیه نشینی و به دلیل ساخت بزرگراه تبدیل به محلی برای تخلیه فاضلاب شده بود. حدود 22 سال طول کشید تا بزرگراه دو طبقه جمع آوری شود و رودخانه، دوباره به جریان بیافتد و فضای اطراف آن نیز، تبدیل به پارک خطی و سبزراه محلی برای تردد پیاده و افزایش تعاملات اجتماعی مردم شود.

سبزراه ها باید ارزش های زیست محیطی را با حرکت پیاده مردم ترکیب کند

وی با اشاره به عملکرد سبزراه ها گفت: سبزراه، باید ارزش های زیست محیطی را با حرکت پیاده مردم ترکیب کند، زیرامحیط زیست تنها به بحث فضای سبز و رودخانه منتهی نمی شود، بلکه حتی توجه به موضوع کاهش آلودگی هوا (مثلاً با محدودیت تردد وسایل نقلیه) وکاهش آلودگی آب نیز به نوعی توجه به محیط زیست و چالش های آن محسوب می شود. در حقیقت، طراحی پیاده راه مناسب، افزایش سطح فضای سبز و ایجاد محدودیت تردد وسایل نقلیه مانند طرحی که در خیابان 15 خرداد پیاده سازی شده است هم، می‌تواند با کاهش آلودگی و تلطیف هوا، به نحوی، سبزراه را تداعی کند.

این پژوهشگر شهری، دربخش دیگری از صحبت‌هایش به نقاطی درتهران که پتانسیل تبدیل شدن به سبزراه را دارند اشاره کرد و گفت: بلوار کشاورز و بلوار گلها در منطقه 6 شهرداری تهران، این قابلیت را دارند که تبدیل به فضاهایی پیاده مدار برای گذران اوقات فراغت شوند. همچنین، دره‌ گاومیشی در محله نظامی گنجوی نیز که در محدوده میان خیابان اسدآبادی و بزرگراه های همت وحکیم قرار گرفته، توانایی تبدیل شدن به محلی برای پیاده روی در کنار مسیر قنات و سبزینگی موجود را دارد. از طرفی حدفاصل بزرگراه شیخ‌فضل‌الله نوری و چمران در جنوب شهرک غرب نیز حاشیه سبزی در کنار بزرگراه همت وجود دارد که به محلی برای پیاده روی تبدیل شده است که می توان با بررسی های بیشتر تمام این محورهای سبز را در قالب یک نظام حیات شهر و یا دالان‌های سبز به یکدیگر متصل کرد و شبکه ای سبز ایجاد کرد.

به گفته وی، رود دره ‌فرحزاد، که در گذشته، دره ای متروک، گود و با جداره های شیبدار بود و سبزینگی زیادی نیز نداشت، به فضایی غیرقابل دفاع و محلی برای تجمع معتادان تبدیل شده بود. اما به واسطه پایین رفتن از سطح زمین های اطراف و نوعی جدایی از فضاهای شهری معمول، و به واسطه تمهیداتی دیگر، به فضایی پیاده مدار و به مراتب موفق تر برای تفرج و گذران فراغت تبدیل شد.

صفدرنژاد اظهار کرد: می‌توانیم با تمهیداتی مدبرانه، از فضاهایی که در حال حاضر درتهران وجود دارد، برای سبزراه ها استفاده کنیم. همچنین، می توانیم فضاهای خالی موجود در شهر مثلاً اطراف رود دره‌ها را که به دلیل شیب زیاد و مسائل دیگر، ساخت و سازی در اطراف آنها انجام نشده است و شاید سبزینگی هم نداشته باشد، برای این کار استفاده کنیم.
پیاده راه تبدیل به مکانی با هویت شود

وی درادامه گفت:برخی ازفضاها را هم می توان ارتقا داد. مثلا اگر پیاده راهی وجود دارد، زیرساخت‌های لازم برای حضور پیاده در آن فضا، نه فقط برای عبور، بلکه به عنوان مقصدی برای حضور افراد فراهم شود. درحقیقت، بایستی پیاده راه، تبدیل به مکانی با هویت شود تا شهروندان از هرجایی که می‌خواهند بتوانند در فضا حضور پیدا کنند. یعنی باید از هر فرصتی در شهر برای ارتقای کیفیت فضاهای عمومی شهری استفاده کرد و از محله تا شهر را به صورت پیوسته دید که البته این امر نیازمند ایجاد زیرساخت‌هایی است.

این کارشناس شهری افزود:این زیرساخت‌ها به 3 دسته اصلی تقسیم‌بندی می شوند. اولین دسته مربوط به عناصر اولیه و جاذب مانند رودخانه و فضای سبز و … به عنوان عامل اصلی حضور شهروندان است.یعنی در ابتدا باید فضا یا عناصری در فضا وجود داشته باشد که شهروندان جذب آن شوند. زیرساخت دیگر را می توان مرتبط با خدمات تامین کننده نیازهای عابران و شهروندان یا به عبارتی عناصر ثانویه دانست، یعنی بایستی نیازهای شهروندان احصا و برای رفع آن تدابیری اندیشیده شود. زیرساخت دیگر نیز به عنوان عناصر تسهیلگر، به تسهیل حضور و ارتقای کیفیت استفاده از فضاها باز می گردد، به عنوان مثال، می توان به دسترسی راحت به وسایل حمل و نقل عمومی، ایجاد پارگینگ های عمومی در حاشیه سبزراه، طراحی و ایجاد مسیرهای دوچرخه برای حضور شهروندان اشاره کرد، زیرا دسترسی آسان و راحت، سبب جذب گردشگر شهری بیشتر به یک نقطه می‌شود.

وی درپایان گفت: بایستی درزمینه توسعه فضای سبز، باغ راه و پارک‌راه، با دیدگاه دارایی محور حرکت کرد و دید آرمانگرایانه نداشت؛ باید در میان انسان و طبیعت توازن برقرار کرد، زیر گاهی اوقات وزنه‌ به سمت انسان و گاهی به سمت طبیعت سنگینی می کند و لازم است که حتماً این توازن و تعادل حفظ شود.