بالا گرفتن تنش میان ایران و جمهوری آذربایجان؛ راهکار خروج از بحران کنونی سیاسی است یا نظامی؟

هم‌زمان با افزایش اختلافات و برگزاری رزمایش فاتحان خیبر در مرزهای شمال غرب، تنش‌های لفظی میان ایران و جمهوری آذربایجان افزایش یافته است. پیامدهای منفی تحولات قره‌باغ برای ایران پیش‌تر توسط تحلیل‌گران مطرح شده بود. به نظر می‌رسد دیپلماسی و گفتگو تنها راه کاهش اختلافات و جلوگیری از تیرگی بیش‌ازپیش روابط با باکو باشد.

«بازتاب»؛ آرش صفار- در پی تحولات قفقاز و احتمال اقدام جمهوری آذربایجان که عملا ارتباط زمینی ایران با ارمنستان را قطع می‌کند، نیروی زمینی ارتش ایران با اعزام تجهیزات سنگین خود به مرزهای منطقه، اقدام به برگزاری رزمایش نظامی «فاتحان خیبر» کرده است.

تهران همواره تأکید کرده است که مخالف هر گونه تغییر در مرز میان کشورها در محیط همسایگی خود است؛ در این راستا سرتیپ «محمد خاکپور»، فرمانده نیروی زمینی سپاه جلوگیری از تغییر در مرزهای کشورهای همسایه را راهبرد ایران دانسته و اعلام کرده است که هر گونه تغییر ژئوپولیتیک منطقه، مخل امنیت داخلی و یکی از خطوط قرمز ایران است.

از سوی دیگر روابط جمهوری آذربایجان و اسرائیل موجب نگرانی ایران از احتمال بهره‌گیری تل‌آویو از خاک آذربایجان برای اقدام علیه منافع ایران بوده است؛ موضوعی که با توجه به نام رزمایش، توجهات را به خود جلب می‌کند.

برگزاری رزمایش نظامی ایران در منطقه با واکنش مقام‌های جمهوری آذربایجان روبه‌رو شد؛ «الهام علی‌اف»، رئیس جمهور جمهوری آذربایجان ضمن اینکه برگزاری این رزمایش را حق حاکمیتی ایران دانسته، این پرسش را مطرح کرده است که چرا طی 30 سال که این مناطق در اشغال ارمنستان بود، ایران اقدام به برگزاری چنین رزمایشی نکرده است.

هم‌زمان با این تحولات «عباس بدخشان ظهوری»، سفیر ایران در ایروان با «سورن پاپیکیان»، معاون نخست‌وزیر ارمنستان دیدار و گفتگو کرده است، وی همچنین به همراه سرهنگ «بهمن صادقین» وابسته نظامی ایران در ارمنستان با «آرشاک کاراپتیان»، وزیر دفاع این ارمنستان به رایزنی در خصوص شرایط منطقه پرداخته‌ است.

در پی جنگ پائیز گذشته در قره‌باغ، تحلیل‌گران نسبت به پیامدهای منفی این جنگ برای ایران هشدار داده بودند. از جمله «رضا رحیمی»، دانش‌آموخته دکتری جغرافیای سیاسی، 12 پیامد ژئوپلیتیکی پیروزی جمهوری آذربایجان در جنگ 44 روزه قره‌باغ را بررسی کرده بود.

از نظر رحیمی انتقال کریدور نخجوان-جمهوری آذربایجان به خاک ارمنستان و کاهش وابستگی ترانزیتی باکو به ایران، افزایش حضور و نقش‌آفرینی روسیه، کاهش مراودات ایران و ارمنستان، افزایش حضور ترکیه در منطقه، احتمال رشد جریان‌های ترویستی در نزدیکی مرز‌های ایران، احتمال رشد فعالیت‌های اسرائیل در منطقه، کاهش وابستگی جمهوری آذربایجان به ایران با توجه به ایجاد کریدور ارتباطی نخجوان به ترکیه، تغییر در مناسبات انتقال انرژی دریای خزر به اروپا، افزایش تسلط جمهوری آذربایجان بر روی حقابه ارس، تشدید مشکلات مرزی نظیر قاچاق کالا، باز شدن پای ناتو و آمریکا در مرز‌های شمال غربی ایران و اختلال در مسیر ارتباطی ایران با اروپا از مسیر ارمنستان، مهم‌ترین پیامدهای منفی تحولات قره‌باغ برای ایران محسوب می‌شود.

در شرایط کنونی، هم‌زمان با اقداماتی همچون برگزاری رزمایش فاتحان خیبر، تهران باید تمام تلاش خود را صرف حل‌وفصل اختلافات از مسیر دیپلماسی کند.

اگرچه تنش‌های لفظی دو طرف در روزهای اخیر اوج گرفته است، نباید اجازه داد که بیان مواضع تند و تیز –که در هر دو کشور، تنها برای خودنمایی و عقب نماندن از قافله بیان می‌شود و تنها مصرف داخلی دارد- به افزایش بی‌اعتمادی و تخاصم منجر شود.

«حسین ملائک»، تحلیل‌گر سیاست خارجی و سفیر اسبق ایران در سوئیس و چین در حساب توییتری خود نسبت به تنش در روابط تهران-باکو اظهار تأسف کرده و خطاب به وزیر امور خارجه نوشته است «بیانات اخیر فرماندهان را ببینید، این‌ها سابقه خواهند شد و مبنای دردسر. این لشکرکشی‌ها هزینه است که قرار بود با دیپلماسی حل شود».

تأکید بر دیپلماسی به عنوان تنها راه حل تنش‌ها و اختلافات پیش آمده از این جهت اهمیت دارد که ایجاد بحران با یک کشور همسایه که روابط نزدیکی با اسرائیل دارد، احتمالا آخرین چیزی است که تهران می‌خواهد.

به هر صورت به نظر می رسد برای عبور از شرایط کنونی و حل تنش های پیش آمده در گام اول باید از دیپلماسی فعال و گزینه های سیاسی استفاده کرد، اما اگر این مسیر نتواند منافع جمهوری اسلامی ایران را تأمین کند، چاره ای جز روی آوردن به سمت گزینه های نظامی برای ایران باقی نخواهد ماند.