روایتی از تاسیس «اورژانس اجتماعی»

از راه پر پیچ و خم تاسیس اورژانس اجتماعی حرف می‌زد؛ صدایش با بغض همراه می‌شود، از روزهایی می‌گوید که چمدان را می‌بست و از شهری به شهر دیگر می‌رفت تا مقدمات کار را فراهم کند، از زمانی که مزاحمتهای تلفنی باعث می‌شود اورژانس تهران خط 123 را واگذار و بعدها به اورژانس اجتماعی تعلق گیرد؛ اورژانسی که کارش را با دو دستگاه مینی‌بوس آغاز کرد؛ از زمانی که ….

امروز بیست‌ویک سال از تاسیس اورژانس اجتماعی می‌گذرد؛ اورژانسی که با هدف ارائه خدمات به آسیب‌دیدگان اجتماعی ایجادشد، اما اوایل تاسیس خط 123 (اورژانس اجتماعی) چندان مانور خبری به‌روی آن داده نمی‌شد چرا که مسئولان وقت معتقد بودند این خط تلفن همچون شمشیری دو لبه می‌تواند عمل کند و از یک سو آسیب‌دیده را نجات دهد و از سوی دیگر چون مامنی برای در معرض آسیب‌هاست، خود عاملی برای افزایش آن باشد، تفکری که گذشت زمان آن را کمرنگ کرد و امروزه این خودروها در زمره خودروهای امداد رسان تلقی می‌شوند و چهره‌ای آشنا برای مردم دارند. به همین بهانه با سید حسن موسوی چلک، موسس اورژانس مذکور به گفت‌وگو نشستیم.

سید حسن موسوی چلک زمانی که از ایده راه‌اندازی اورژانس اجتماعی حرف می‌زند، گویی از نهال نوجوانی صحبت می‌کند که از سال ۷۲ که در بیمارستان کار می‌کرد دانه آن را کاشته است: «آن روزها سرم شلوغ بود و همه جای بیمارستان و به ویژه بخش اورژانس سرک می‌کشیدم. همیشه این سوال در ذهنم شکل می‌گرفت که در حوزه اجتماعی چرا فرد باید مرتکب خلاف شود و بعد به زندان و سازمان‌های اجتماعی دیگر فرستاده شود؟ چرا نباید مانند اورژانس بیمارستان، چنین بخشی در مورد مسائل و آسیب‌هایی که فوریت اجتماعی دارند، شکل بگیرد؟ چرا باید صبر کنیم افراد درگیر زندان شوند، خلافی کنند و بعد تازه سیستم اجتماعی مداخله کند؟».

اردیبهشت ۷۸ همزمان با برگزاری گردهمایی کارشناسان آسیب‌های اجتماعی مقدمات تشکیل اورژانس اجتماعی نیز فراهم می‌شود.

به گفته موسوی چلک زمانی که دکتر طالبی، معاون امور اجتماعی وقت سازمان بهزیستی دکتر کاظم طباطبایی مدیر کل دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی بودند، بحث تشکل «اورژانس اجتماعی» مطرح شد و در نهایت در خرداد و تیرماه همان سال نیروی انسانی برای اجرای اولیه طرح در ۱۰ استان یزد، بوشهر، اصفهان، فارس، مشهد، تهران و … آموزش دیدند.

مؤسس اورژانس اجتماعی کشور با اشاره به اینکه دوره‌های آموزشی تخصصی ۲۱ روزه برای کارکنان این مرکز در تهران، شیراز، انزلی و اصفهان برگزار و سپس فعالیت اورژانس اجتماعی از یزد و مصادف با هفته دولت آغاز شد، می‌گوید: «سوال اصلی ما برای اجرای این هدف این بود که اگر دختری بنا به دلایلی فرار می‌کند چرا اول باید به کلانتری، زندان و … برود و بعد تازه به سیستم اجتماعی برگردد؟ این فرایند در عین ناکارآمدی باعث می‌شد تعداد پرونده‌های قضایی ما نیز بیشتر شود. ما با این پرسش رو به رو بودیم که چرا نباید حدفاصل خانه و کلانتری را با مداخلات اجتماعی پر کنیم؟».

هدف تاسیس اورژانس اجتماعی کاهش پرونده‌های قضایی در راستای مداخلات اجتماعی و جایگزینی آن با مداخلات قضایی بود؛ به همین دلیل موسوی چلک از همراهی قوه قضاییه و نیروی انتظامی از همان روز اول با این طرح حرف می‌زند و می‌گوید: «در واقع ما می خواستیم حدفاصل خانه و کلانتری باشیم و در اولویت دوم حتی اگر افرادی به هر دلیلی وارد سیستم قضایی کشور می‌شوند بازهم مداخلات اجتماعی جایگاهی داشته باشد. چراکه فرایند دادگاه و زندان یک فرایند موقت است اما پروسه مداخلات اجتماعی بلند مدت و پیچیده و نیازمند همکاری بین بخشی هستند».

شماره تلفن اورژانس اجتماعی (123) تقریبا در ذهن هرکسی باقی می‌ماند اما فراهم کردن زیرساخت استفاده از این خط برای اورژانس از همان ابتدا کار راحتی هم نبوده است: «از همان اوایل تلفنی که داشتیم، همان تلفن موسسات و مراکز بهزیستی بود و برای تهران هم تلفن رُندی را پیدا کرده بودیم تا مردم تماس بگیرند. سال ۸۳ خط تلفن اورژانس اجتماعی در کمیسیونی که دولت در آن مجوز خطوط سه رقمی صادر می‌کرد به اورژانس اجتماعی تعلق گرفت. مصطفی رستم خانی در زیر ساخت مخابرات برای راه اندازی خطوط ۱۲۳ تلاش زیادی کرد. به همین دلیل بسیاری فکر می‌کنند اورژانس اجتماعی در سال ۸۳ شکل گرفت اما اورژانس اجتماعی تنها یک خط تلفنی نیست».

خط 123 پیش از این برای اورژانس تهران بود که به دلیل مزاحمت های تلفنی زیاد آن را واگذار کرده بودند و حال در قالب اورژانس اجتماعی فعال است.

نهال اورژانس اجتماعی حالا کمی جان گرفته است اگرچه به گفته موسوی چلک هنوز هم باید رشد کند و قد بکشد. این نهال روز به روز بزرگتر شده شده و تقریبا اوایل سال ۸۰ بود که دو دستگاه مینی بوس برای آن در نظر گرفتند تا خدمات سیار ارائه کند. چندسال بعد اورژانس اجتماعی تشکیلات اداری و رسمی پیدا کرد که به نهادینه شدن آن کمک کرد. در فاز بعدی ۵ دستگاه ماشین ون که سازمان ملل کمک کرده بود در چند استان تهران مشغول به فعالیت شدند. تا اینکه سال ۸۶ بار دیگر برای توسعه اورژانس اجتماعی تلاش هایی صورت گرفت و دکتر فقیه که در آن زمان رئیس بهزیستی بود از این نهاد حمایت کرد.

موسوی چلک با اشتیاق از روزهایی حرف می‌زند که هر روز در یک استان مرکزی از اورژانس اجتماعی افتتاح می‌شد. درست در لحظاتی با غرور از تلاش‌های جمعی برای تاسیس اورژانس و مجهز شدن هر استان به آن حرف می‌زند، بغض گلویش را می‌گیرد و می‌گوید که برای سختی کار آن روزها حسابی شرمنده خانواده‌اش است: « روزهای راه افتادن خودروها در ۳۰ استان‌همایش برگزار می‌کردیم و من در مدت ۲۲ روز به ۲۰ استان رفتم. حتی جمعه ها افتتاح داشتیم. همسرم فقط برایم چمدانی آماده می‌کرد که به خانه می‌آمدم و چمدانم را برای سفر بعدی عوض می‌کردم. بعضی وقت ها از یک شهر به شهر دیگر تنها یک پیراهن همراهم می‌بردم، اما فقط من نبودم حتی خدمه‌ای که در دورترین نقطه کمک می‌کرد هم شانه به شانه من بودند.

اورژانس اجتماعی را مانند یک پکیج کامل می‌داند و می‌گوید مرکز مداخله در بحران مانند اورژانس یک بیمارستان است، خط تلفن ۱۲۳ هم مثل تلفن اورژانس است و خدمات سیار هم درست مثل ماشین آمبولانس بیمارستان‌هاست.

به گزارش ایسنا، اورژانس اجتماعی شامل ۴ بخش مرکز مداخله در بحران فردی، خانوادگی و اجتماعی، پایگاه خدمات اجتماعی، خط تلفن ۱۲۳ و خدمات سیار اورژانس اجتماعی است. خودروهای سیار خرداد ۸۷ در نمایشگاه بین المللی تهران رونمایی شد. داخلش طراحی خاصی دارد که شبیه مرکز مشاوره است و به گفته موسوی چلک «در آن زمان برای بازسازی داخل هر خودرو حدود ۷ میلیون تومان هزینه شده بود و طی دو سال ۲۰۰ خودرو به اورژانس اجتماعی افزوده شد».

در نهایت سال ۹۲ آیین نامه اروژانس اجتماعی در دولت تصویب و در قانون برنامه ششم توسعه نیز مسئولیت اورژانس اجتماعی گنجانده شد. در مفاد قانون حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان هم عمدتا مددکاران اجتماعی حضور دارند. با این وجود موسوی چلک از بالندگی اورژانس اجتماعی و تغییر افکار در حوزه آسیب‌های اجتماعی حرف می‌زند: «از نظر برنامه‌ای نیز ما اغلب کشورهای دنیا را بررسی کردیم اما می‌توان گفت برنامه اورژانس اجتماعی در هیچ جای دنیا ساختار برنامه ایران را ندارد».

چلک به یکی از روزهای برفی و سرد بهمن ماه اشاره می‌کند که با دیدن یکی از خودروهای اورژانس اجتماعی اشک شوق در چشم‌هایش حلقه زده: «آن روز صبح از همایشی در استان مازندران برمی‌گشتم. برف می‌بارید و آخرین سری خودروهای اروژانس اجتماعی به گلستان می‌رفت. بین راه در محدوده گدوک ناخودآگاه گریه کردم. وقتی راننده پرسید چرا گریه می‌کنی گفتم:« دیگه هیچکس نمی‌تونه اورژانس رو تعطیل کنه، چون دیگه همه کشور اورژانس اجتماعی دارن».

به گزارش ایسنا، مؤسس اورژانس اجتماعی کشور با بیان اینکه اورژانس اجتماعی نشان می‌دهد در چه منطقه‌ای، چه نوع آسیبی شیوع بیشتری دارد، می‌گوید: «اورژانس اجتماعی کمک می‌کند که در هر زمانی و در هرکجایی بتوانید به این سیستم دسترسی داشته باشید. برای مثال اگر دختری شبی بیرون بماند، همان شب اول زمان طلایی نجات او از آسیب اجتماعی است. اورژانس اجتماعی باید حمایت شود و اگر امروز فراگیرترین برنامه اجتماعی کشور است، باید به آن کمک کرد».

امروز طلاق، فرار، خشونت علیه زنان، افراد دچار اختلال هویت جنسی و … موضوعات هدف اورژانس اجتماعی هستند. موسوی چلک می‌گوید: «کسی که تجربه زندان دارد سخت‌تر از کسی که تجربه زندان را ندارد توانمند می‌شود و اورژانس اجتماعی ظرفیت توانمندسازی فرد را فراهم می‌کند. اورژانس اجتماعی توانسته در حوزه آسیب‌ها حساسیت ایجاد کند و باید این فرهنگ جا بیفتد که مردم تلفن ۱۲۳ را به تلفن ۱۱۰ ترجیح بدهند».