برای هر هکتار شالیزار برنج چقدر آب نیاز است
شاید کمتر کسی باور کند که پای خشکسالی به شمال کشور با بالاترین میانگین بارشی هم باز شده است. نگرانی از بحران آب در مناطق جنوبی و مرکزی ایران اگرچه به امری عادی تبدیل شده اما بررسی‌های اخیر نشان می‌دهد شهرهای شمالی کشور که بیشترین میزان بارش در آنها اتفاق افتاده هم از این خطر در امان نیستند.
روزنامه وقایع اتفاقیه نوشت: گیلان با بارش سالانه به‌طور میانگین بیش از هزار و 200 میلی‌متر باران، از پرباران‌ترین استان‌های کشور است اما ناباورانه، خشکسالی بر سر این استان نیز سایه انداخته و آب شرب شماری از روستاها و کشاورزی را در معرض تهدید قرار داده است. ایران بین 24 کشوری است که وضعیت آب در آنها خطرناک شناخته شده، است. دوشادوش استان‌هایی که کمترین بارندگی را دارند و شاید بارندگی سالانه آنها بین 200 تا 300 میلی‌متر باشد، گیلان نیز طلب آب می‌کند حال اینکه، میزان بارش سالانه در این استان افزون بر هزار و 200 میلی‌متر است؛ با این وجود، باور‌کردنی نیست که گیلان نیز با وجود بارش‌های فراوان، رودخانه‌های خروشان فصلی و دائمی از تازیانه تنش‌های آبی بی‌بهره باشد. به گفته کارشناسان؛ سالانه میزان زیادی از بارش‌ها در این استان، وارد رودخانه‌ها و دریای خزر شده و با آب‌های آلوده ناشی از فاضلاب و پسماندهای صنعتی مخلوط می‌شود و به عبارت دقیق‌تر، به‌سادگی به هدر می‌رود.
مهار و ذخیره‌سازی بارش‌ها
کارشناس مطالعات مرکز تحقیقات اداره کل هواشناسی گیلان می‌گوید: اگرچه گیلان پربارش‌ترین استان کشور بوده و دارای رکوردهای بارشی منحصر به منطقه از جمله بارش 127 میلی‌متری در رشت (سوم مهر 1391) است که طی زمان کمتر از پنج ساعت بارید اما همزمان با موسم تابستان، باز خشکسالی با این استان همنوا می‌شود. سمانه نگاه بارش 330 میلی‌متری باران طی سه روز پایانی هفته نخست آبان سال 94 را از دیگر باران‌های بی‌سابقه کشور عنوان کرده و به ایرنا می‌گوید: مشخصه عمده اقلیمی، توپوگرافی و جغرافیایی این استان موجب شده که بخش قابل‌توجهی از بارش‌ها در زمان کوتاهی از دسترس خارج شده و وارد دریا شوند. او ادامه داد: با توجه به نمودارهای آماری، متوسط بارش سالانه 15 سال اخیر رشت، حدود هزار و 265 میلی‌متر است اما توزیع ماهانه بارش رشت نشان می‌دهد که بخش اعظم این بارش‌ها شامل حدود 70 درصد، در نیمه دوم سال یعنی فصل‌های پاییز و زمستان می‌بارد که تقریبا حجم وسیعی از آن وارد دریا می‌شود. به گفته نگاه، از طرفی اگرچه در نیمه اول سال حدود 30 درصد بارش سالانه گیلان به وقوع می‌پیوندد اما حدود نیمی از این بارش‌ها در اواخر مرداد و شهریور که زمان ورود سامانه‌های بارشی به استان گیلان است، اتفاق می‌افتد و در بسیاری از موارد، به‌دلیل مقارن‌بودن با زمان برداشت محصول برنج، موجب خسارت به شالیزارها می‌شود.
به عبارت دیگر، به سبب توزیع زمانی نامناسب بارش، ویژگی‌های جغرافیایی خاص این منطقه همچون باریک‌بودن عرض نوار ساحلی در اثر نزدیکی کوهستان و دریا، نبود زیرساخت‌های مناسب برای ذخیره‌سازی نزولات جوی و مهار بارش‌ها به‌عنوان منابع آبی داخلی استان، نمی‌توان نیاز آبی گیلان را در بخش‌های مختلف از جمله کشاورزی و شرب مستقل از منابع آبی خارج استان تصور کرد. نگاه به وضعیت سال زراعی جاری اشاره کرده و می‌گوید: از ابتدای سال زراعی 1396 – 1395 یعنی از آغاز مهر سال گذشته تا پایان دهه اول تیر امسال، در پهنه استان گیلان، به‌طور متوسط حدود 742 میلی‌متر بارندگی به ثبت رسیده که در مقایسه با میانگین بلندمدت، حدود یک درصد افزایش بارش و در مقایسه با سال گذشته حدود 14 درصد کاهش بارش داشته است. درواقع بارش گیلان طی سال آبی اخیر مشابه میانگین بلندمدت بوده است. نگاه یادآوری کرد: حدود 80 درصد از بارش ذکر‌شده، طی 6 ماه فصل‌های پاییز و زمستان گذشته به وقوع پیوسته که عملا از دسترس خارج بوده و قابل مهار‌کردن و ذخیره‌سازی نیست.
حدود 150 میلی‌متر از بارش 742 میلی‌متری استان در فصل کشت یعنی از ابتدای فروردین تاکنون اتفاق افتاده که به‌طور مستقیم برای مصارف کشاورزی به کار گرفته می‌شود. نگاه یادآوری کرد: بارش‌های بهنگام فصل بهار، در کنار منابع داخلی ذخیره آب از قبیل رودخانه‌های داخلی، آب‌بندان‌ها، چشمه‌ها و… برای آبیاری بیش از 70 هزار هکتار از شالیزارهای استان که خارج از شبکه آبیاری سد سفیدرود و به صورت سنتی آبخور هستند، بسیار حائزاهمیت است. باوجود اینکه شرایط دمایی استان طی فصل بهار امسال مشابه میانگین بلندمدت بوده اما بارش طی این بازه، با کاهش 16 درصدی مواجه بوده است. نگاه ادامه می‌دهد: همه استان‌های حوضه سد سفیدرود در مقایسه با شرایط میانگین بلندمدت با کاهش چهار تا 22 درصدی بارش مواجه بوده‌اند که در این میان، بیشترین کاهش مربوط به استان زنجان است.
جمع‌بندی شرایط بارشی گیلان و استان‌های حوضه سد سفیدرود، بیانگر کاهش نزولات جوی و به تبع آن کاهش آورد آب این سد است. این کارشناس هواشناسی لزوم صرفه‌جویی در مصرف آب بخش‌های مختلف به‌ویژه کشاورزی و همچنین آبیاری تناوبی بر‌اساس نوبت‌بندی آب خروجی سد سفیدرود برای به حداقل‌رساندن خسارت‌های ناشی از کم‌آبی را اجتناب‌ناپذیر دانست.
سدها و حفاظت از محیط‌زیست
مسئولان تقویت زیرساخت‌هایی همچون احداث سدها را در ذخیره‌سازی بارش‌ها مؤثر می‌دانند و نه‌تنها احداث آنها را به ضرر محیط‌زیست نمی‌دانند، بلکه حافظ محیط‌زیست استان نیز به شمار می‌آید. در همین زمینه مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای گیلان به ایرنا می‌گوید: عملیات سدسازی در استان برای حفظ محیط‌زیست یک فرصت است. کاظم لطفی بحث اعتبارات و مسائل زیست‌محیطی را برای احداث سدهای پیش‌بینی‌شده سرعت‌گیر خواند و گفت: سدسازی فقط در استان‌های شمالی توجیه دارد.
صرفه‌جویی آب در کشاورزی
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی گیلان نیز معتقد است: سالانه حدود 9 میلیارد مترمکعب آب تجدید‌شونده در استان وجود دارد که حدود 2,7 میلیارد مترمکعب، مورد نیاز اراضی شالیزاری گیلان است.
حبیب جهانساز افزود: از این میزان آب مورد نیاز، 1,8 میلیارد مترمکعب در زیر سد سفیدرود و مابقی آن در خارج از شبکه مدرن سفیدرود و در اراضی سنتی آبخور نیاز است. او اضافه کرد: آب اراضی شالیزاری استان از دو منبع سد سفیدرود و رودخانه‌های فصلی و دائمی وابسته به بارش‌های فصلی است؛ 171 هزار هکتار از اراضی از سد سفیدرود و 600 هزار هکتار از سایر منابع فصلی مشروب می‌شوند.
جهانساز با بیان اینکه کشاورزان گیلانی برای عملیات شخم و آماده‌سازی زمین بیشتر از آب باران و آب‌های جاری در دسترس فصل‌های پاییز و زمستان استفاده می‌کنند، گفت: کشاورزان طی چند سال اخیر از آب سد به‌واسطه محدودیت منابع حداکثر از 15 اردیبهشت تا 15 مرداد استفاده می‌کنند. معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی گیلان با بیان اینکه برای هر هکتار شالیزار حدود 10 تا 12 هزار مترمکعب آب مورد نیاز است، ادامه داد: در سال‌های اخیر با توجه به محدودیت منابع آبی، اقدامات صرفه‌جویانه خوبی صورت گرفته که باعث شد فقط در زیر شبکه مدرن سالانه بالغ بر 350 میلیون مترمکعب صرفه‌جویی شود. او اجرای شخم زمستانه، تنظیم کوتاه‌کردن تقویم زراعی استان، تقویت ناوگان ماشین‌آلات، اجرای آبیاری نوبتی به جای غرقاب دائم، استفاده از آب‌های زهکش و کاشت ارقام زودرس را از جمله راهکارها برای صرفه‌جویی آب در کشاورزی ذکر کرد.
