ظرفیت صکوک در کمک به خروج از رکود مغفول مانده است

کارشناس بازار سرمایه از بی توجهی به نقش مهم اوراق بهادار اسلامی (صکوک) در کمک به خروج از رکود انتقاد کرد و گفت سود بالای بانکی یکی از موانع رونق صکوک در اقتصاد محسوب می شود.

به گزارش  تسنیم، اکنون مسئله تامین مالی یک چالش بزرگ برای بنگاه های تولیدی محسوب می شود. با توجه به رکود بازار، بازپرداخت تسهیلات بانکی برای تولیدکنندگان با دشواری فراوانی همراه بوده است. اما در این میان تعدادی ابزارهای های تامین مالی پرسود و بی خطر برای شرکتها وجود دارد که متاسفانه ناشناخته مانده است. اوراق بهادار اسلامی(صکوک) به عنوان یک ابزار مالی- اسلامی پرسود یکی از این ابزارها تلقی می شود. در همین باره گفت و گویی داشته ایم با محمدحسین ملیحی کارشناس بازار سرمایه.

تسنیم: درباره ماهیت اوراق بهادار اسلامی(صکوک) توضیح دهید و بفرمایید انتشار آن از چه زمانی آغازشد؟

پس از تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا در شهریور 1362، علاوه بر عملیات بانکداری متعارف، بهره گیری از سایر ابزارهای ربوی ممنوع و بدین ترتیب پرونده استقراض عمومی از طریق انتشار اوراق قرضه بسته شد. با اعلام ممنوعیت انتشار اوراق قرضه، خلأیی در بازار مالی احساس شد و به دنبال آن بود که کارشناسان فقهی و مالی به دنبال طراحی ابزارهای مالی اسلامی منطبق با شریعت روی آوردند. برای نخستین بار در سال 1373 در ایران اوراق مشارکتی به مبلغ 250 میلیارد ریال جهت تامین مالی احداث بزرگراه نواب تهران طراحی و منتشر شد. بعد از آن طرح ها و پروژه های زیادی از این ابزار استفاده کردند. این در حالی است که قانون سایر انواع صکوک که بر اساس عقود فقهی مختلفی شکل گرفته در سال 1389 در مجلس تصویب شد و به دنبال تصویب این قانون بود که انتشار سایر اوراق بهادار اسلامی در بازار سرمایه کلید خورد. به عنوان مثال، اولین انتشار صکوک در سال 1389 تحت عنوان صکوک اجاره به مبلغ 29 میلیارد تومان برای شرکت هواپیمایی ماهان انجام شد.

تسنیم: آیا صکوک کاملا منبطق بر قوانین شرعی و اصول معاملاتی اسلام است؟

انتشار اوراق بهادار اسلامی (صکوک) بر اساس احکام مقدس شریعت اسلامی، یکی از مهمترین دستاوردهای بانکداری و مالیه اسلامی است و از جمله برجسته ترین ابزار توسعه اقتصاد اسلامی است، مشروط بر اینکه در سازوکارهای آن تمام اصول بنیادی که اقتصاد اسلامی را از دیگر اقتصادها متمایز می سازد، رعایت شود.

صکوک انواع مختلفی را دربرمی‌گیرد بعضی از انواع صکوک همچون صکوک اجاره یا مرابحه سود ثابتی دارند، بعضی دیگر مثل صکوک مشارکت و مضاربه، درآمد انتظاری و متغیری دارند، و برخی دیگر نیز مانند صکوک وقف یا اوراق قرض الحسنه غیر انتفاعی محسوب می شوند ولی تاکنون سابقه انتشار آن را نداشته ایم.

تسنیم: لطفا راجع به انواع و اقسام اوراق صکوک و کاربردهای مختلف آن توضیح دهید؟

یکی از ابزارهایی که از سادگی لازم در بازار اوراق بهادار اسلامی برخوردار است، اوراق اجاره می باشد. اوراق اجاره از سال 2008 تا به حال بالاترین حجم انتشار را به خود اختصاص داده و در بازار بیشتر مرسوم بوده است. ماهیت اجاره به عنوان فروش یا اجاره به شرط تملیک، برای ناشرانی که دارایی های قابل اجاره همچون املاک و مستغلات، کشتی یا هواپیما و غیره را دارند، بسیار مناسب است. در این نوع از صکوک، یک دارایی ملموس موجود اجاره شده، موضوع انتشار قرار می گیرد و دارندگان اوراق (سرمایه گذاران) مالک سهمی از دارایی و درآمد های مرتبط با آن هستند. کسی که دارایی خاصی در اختیار دارد به وسیله عقد اجاره آن را به فردی دیگر واگذار کرده و طی فواصل زمانی معین، اجاره بهایش را دریافت می‌کند. در صکوک اجاره، شرکت ها یا دارایی در اختیار دارند و برای تامین نقدینگی لازم می‌خواهند آن را اجاره دهند و یا نیاز به خرید دارایی داشته اما منابع مالی لازم برای خرید دارایی مورد نیاز را در اختیار ندارند. بنابراین برای قسمت اول، شرکت ها دارایی موجود خود را اجاره داده و در ازای آن نقدینگی لازم را بدست می آورند و در قسمت دوم، از طریق انتشار اوراق، منابع مالی لازم جهت خرید دارایی های مورد نیاز خود را کسب می کنند.

تسنیم: رابط میان خریداران اوراق صکوک و شرکتهای منتشر کننده آن چه نهاد و ارگانی است؟

شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه از طریق اختصاص دادن یک شرکت با مسئولیت محدود به نام نهاد واسط، به وکالت از صاحبان اوراق، دارایی مورد نظر بانی را خریداری کرده و با عقد اجاره به شرط تملیک آن را در اختیار بانی قرار می دهد. موارد اشاره شده در رابطه با صکوک اجاره بیان شد؛ لازم به ذکر است که انواع دیگر صکوک نیز بسته به ماهیت های گوناگونی که دارند ساختارهای متفاوتی به خود می گیرند.

تسنیم: شرکتهایی که بخواهند برای تامین مالی و افزایش نقدینگی خود از صکوک را انتخاب کنند، باید چه مراحلی را بگذرانند؟

شرکت هایی که نیازمند تامین مالی از طریق ابزارهای مالی اسلامی هستند در وحله اول باید به مشاور عرضه مراجعه نمایند، شرکت های دارای مجوز مشاورعرضه از سوی سازمان بورس و اوراق بهادار عبارتند از: شرکت های تامین سرمایه، شرکت های کارگزاری و شرکت های مشاوره سرمایه‌گذاری و غیره. این شرکت ها ابتدا ملاحظات اولیه متقاضیان صکوک را در نظر گرفته و سپس با بررسی صورت های مالی، بررسی میزان سرمایه و بدهی و موارد مورد نیاز دیگر، مدارک مورد نیاز را به همراه گزارشی درباره شرکت متقاضی صکوک و طرح مورد نیاز تامین مالی، جهت اخذ مجوزات لازم به اداره نظارت بر انتشار اوراق بدهی سازمان بورس ارسال می‌کنند.

تسنیم:این اوراق نسبتا ریسک پایینی برای سرمایه گذاری دارند. در این باره توضیح دهید و بگوئید چگونه کل ریسک اوراق پوشش داده شده است؟

انتشار صکوک در بورس/فرابورس نیازمند همراهی شرکت های خدمات مالی است تا به وسیله آنها، ریسک این اوراق تا حد زیادی کاهش یابد. برخی از مهمترین نقش هایی که شرکت های خدمات مالی برای پوشش ریسک اوراق می پذیرند، عبارتند از: 1- رکن تعهد پذیره‌نویسی؛ اگر بخشی از صکوک در بازار فروخته نشد متعهد پذیره نویس وظیفه دارد، صکوک به فروش نرفته را خریداری نماید، 2- بازارگردان؛ اگر صکوک در بازار مشتری نداشت و صاحب صکوک قصد فروش اوراق خود را داشت، بازارگردان متعهد است که اوراق را خریداری کند. 3- ضامن؛ شخص حقوقی است که پرداخت جریان درآمدی و حسب مورد بهای خرید دارایی مبنای انتشار اوراق بهادار اسلامی توسط شرکت تامین مالی شونده به سرمایه گذاران را تضمین می نماید.

تسنیم: آیا پوشش تمامی ریسک صکوک را مثبت ارزیابی می کنید یا منفی؟

بدلیل اینکه در کشورمان شرکت های رتبه ‌بندی حضور لازم را ندارند، شرکت هایی که صکوک منتشر می‌کنند ملزم به پوشش ریسک این اوراق بوده و هنوز در جامعه، فرهنگ پذیرش ریسک و تقاضای بازده متناسب با ریسک نهادینه نشده است. به همین جهت همه اوراق تقریبا با حداقل ریسک و بازده یکسان عرضه شده و پاسخگوی سلایق مختلف نمی باشند.

کاهش ریسک اوراق، باعث زمان بر شدن و افزایش بروکراسی اداری در انتشار صکوک شده است. کارمزدهای بالای ارکان انتشار صکوک همچون ضامن، بازارگردان و پذیره‌ نویس که متصدی آنها بانک ها و زیر مجموعه هایشان، شرکت های تامین سرمایه، هلدینگ ‌ها و غیره هستند، نیز باعث کم شدن اقبال تامین مالی شوندگان (بانی ها) به انتشار صکوک شده و لازم است تا نسبت به شفاف سازی میزان کارمزدهای این ارکان و هزینه نهایی تامین مالی شرکت های متقاضی نیز اقدامات لازم صورت پذیرد.

*در جولای 2014 دولت انگلیس صکوک دولتی به ارزش 200میلیون پوند منتشر کرد

تسنیم: وضعیت انتشار صکوک در جهان و کشورهای اسلامی چگونه است؟ آیا اروپایی ها هم در عرصه انتشار صکوک فعال هستند؟

در کشورهایی که از خدمات شرکت های رتبه بندی بهره می برند، معمولا توقع بیشتری در تقسیم ریسک و بازده صکوک وجود دارد و شرکت ها به راحتی حجم بالایی از صکوک را منتشر می‌کنند. کشورهای مالزی و امارات و… رتبه‌های برتر انتشار صکوک در جهان را در اختیار دارند و حتی برخی از کشورهای اروپایی همچون انگلستان برای جذب بازار مسلمین تلاش زیادی انجام داده اند. به عنوان مثال، در جولای 2014 دولت انگلیس صکوک دولتی به ارزش 200 میلیون پوند منتشر کرد که از اولین انتشارها توسط یک دولت مستقل اروپایی به حساب می آمد. بعدها کشورهای ژاپن و سنگاپور نیز دست به اقدامات مشابهی زدند.

*کاهش سود بانکی رشد صکوک را افزایش می دهد

تسنیم: آیا سودهای بالای بانکی اجازه به توسعه صکوک و رشد سرمایه گذاری حقیقی را می دهد؟

معمولا در دنیا تامین مالی بلندمدت و با حجم بالا توسط بازار سرمایه صورت می‌گیرد ولی متاسفانه در ایران بانک ها در این خصوص پیشتاز بوده و جلوتر از بازار سرمایه عمل می کنند؛ البته در حال حاضر، بازار بدهی و صکوک بسیار کوچکتر از حجم تسهیلات بانک ها می باشد.

اگر نرخ سود بانکی کاهش یابد، هزینه تامین مالی در بورس نیز کاهش پیدا می‌کند و باعث می‌شود که حجم انتشار صکوک رشد بیشتری پیدا کند، وقتی که بانک ها به سپرده‌ها سود بدون ریسک بالایی (مثلا20 درصد) می‌دهند، این امر باعث می‌شود که توقع سود مورد انتظار در بازار سرمایه و صکوک افزایش پیدا کند و همین امر سبب شده که نرخ تامین مالی افزایش پیدا کند.

تسنیم: با وجود سودهای بانکی بالا و بی ضابطه چگونه می توان به رشد صکوک و بورس کمک کرد؟

برای توسعه بازار تقاضای صکوک و وابستگی کمتر آن به سیستم پولی و بانکی، نیازمند فرهنگ سازی در این خصوص هستیم که در آینده ای نه چندان دور، بازدهی در نظر گرفته شده برای سرمایه گذاران متناسب با ریسکی باشد که آنها می پذیرند.

همچنین در خصوص توان بازار سرمایه در انتشار اوراق صکوک لازم است تا توان این ارکان انتشار اوراق افزایش یابد چرا که ارکانی که اوراق را ضمانت و یا ریسک ها را پوشش می دهند مثل بانک ها و یا شرکت های تامین سرمایه ، توانمندی محدودی دارند و این باعث شده که قدرت چانه ‌زنی این شرکت ها افزایش پیدا کند. اگر توانمندی بانک ها و شرکت های تامین سرمایه افزایش یابد، به نوعی زمینه رشد صکوک بهتر فراهم خواهد شد.

* حمایت از صکوک و بازار سرمایه برای بانک ها در اولویت نیست

تسنیم: به طور کلی نظام بانکی علاقه ای به رشد صکوک و بورس دارد؟

بانک ها به عنوان یکی از نقش آفرینان مهم این حوزه، اولا آشنایی لازم با بازار صکوک را ندارند و ثانیا تا حدودی حمایت از صکوک و بازار سرمایه برای بانک ها در اولویت نیست. بنابر این می‌توان گفت صکوک آنچنان برای ارکان تصمیم‌گیر بانکی اهمیت چندانی ندارد.