بررسی علل خام فروشی در پتروشیمی

خام فروشی در صنعت پتروشیمی؛ تصور براین است از انجا که مجتمع‌های بالادستی صنعت پتروشیمی گاز طبیعی و بعضا برخی فرآورده‌های پالایشگاه‌های نفت نظیر نفتا را به محصولات متفاوت شیمیایی تبدیل می‌کنند، بنابراین صنعت پتروشیمی کشور نماد گذر از خام فروشی است اما واقعیت این است که این صنعت به ابرخام فروش تبدیل شده است.

علل توسعه نامتوازن صنعت پتروشیمی در کشور

دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس اخیر با ارائه گزارشی در ترسیم دورنمای صنعت پتروشیمی اعلام کرده است، رویکرد‌های ناصحیح از جمله خلاصه شدن برنامه‌های توسعه صنعت پتروشیمی به تعریف و اجرای طرح‌های عمرانی، فقدان راهبرد توسعه صنعتی پتروشیمی، مشکلات ناشی از خصوصی سازی در صنعت پتروشمی کشور، انتخاب نامناسب طرح‌ها و مکان یابی

مرکز پژوهش‌های مجلس: باوجود سرمایه‌گذاری ده‌ها میلیارد دلاری در صنعت پتروشیمی برای تبدیل نفت و گاز به محصولات با ارزش افزوده بالاتر، ارزش افزوده این صنعت سالانه از ۴ میلیارد دلار تجاوز نکرده است.

نادرست، ارزان بودن قیمت گاز و عدم تسری تخفیف‌ها در طول زنجیره، غالب بودن الگوی بهره برداری از منابع و انتخاب گزینه تولید محصولات با ارزش افزوده پایین و در حجم زیاد، تضعیف نقش تنظیم گری (رگولاتوری) شرکت ملی صنایع پتروشیمی به عنوان سازمان توسعه ای، مسبب توسعه نامتوازن صنعت پتروشیمی در کشور شده است.

از این رو با توجه به ویژگی‌های صنایع بالادستی پتروشیمی از جمله سرمایه بری زیاد و اشتغالزایی کم، آب بری زیاد، نیاز به واردات و خرید فناوری و ارزش افزوده کم در قانون برنامه پنجم توسعه کشور گسترش زنجیره ارزش از طریق توسعه صنایع میانی مورد توجه قرار گرفت اما به علت برداشت‌های اشتباه از متن قانون و مشخص نبودن متولی اجرای آن، عملکرد مثبتی تاکنون دربر نداشته است.

همچنین مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی دیگر اعلام کرد: باوجود سرمایه‌گذاری ده‌ها میلیارد دلاری در صنعت پتروشیمی برای تبدیل نفت و گاز به محصولات با ارزش افزوده بالاتر، ارزش افزوده این صنعت سالانه از ۴ میلیارد دلار تجاوز نکرده است.

نسبت در خور تامل صادرات مواد خام پتروشیمی

بررسی روند صادرات محصولات پتروشیمی حاکی از آن است که بیش از ۶۵ درصد محصولات صادراتی پتروشیمی کشور را محصولات

توسعه نامتوازن صنعت پتروشیمی کشور در سال‌های گذشته با تمرکز بر تولید اتیلن و متانول و توجه نکردن به تولید ماده حیاتی پروپیلن، عامل بسیاری از مشکلات فعلی در حوزه پتروشیمی است. پروپیلن یکی از مهم‌ترین سرشاخه‌های محصولات پتروشیمی با زنجیره ارزش بسیار متنوع است. درحالیکه این ماده کلیدی دومین محصول پتروشیمی از نظر حجم تولید در سطح دنیاست، اما درایران تنها ظرفیت تولید دو میلیون تن ازاین محصول ایجاد شده که بخش مهمی از آن هنوز به بهره برداری نرسیده است.

پایه شیمیایی و سوخت تشکیل می‌دهد، در حالی که بسیاری از محصولات این دو گروه می‌تواند به عنوان ماده اولیه صنایع میانی و پایین دستی صنعت پتروشیمی کشور مورد استفاده قرار گیرد. برای مثال درحالیکه ارزش هرتن محصول شیمیایی پایه حدود ۶۴۶ دلار است این ارزش در هرتن محصول شیمایی میانی به ۷۴۶ دلار، پلیمری پایه به ۱۴۸۸ دلار و در مصنوعات پلیمری به ۲۸۰۰ دلار در هر تن می‌رسد.

درهمین حال آمار ارائه شده از میزان تولیدسالانه صنعت پتروشیمی نشان می‌دهد درحالیکه میزان تولید مصنوعات پلیمری درداخل کشور فقط حدود ۴۰۰ هزار تن است اما این رقم در تولید محصولات شیمیایی و پلیمری به ۹ میلیون ۳۶۰ هزار تن می‌رسد. بدتر اینکه وقتی در کشور ما سالانه ۲ میلیون و ۵۰۰ هزارتن محصولات پلیمری پایه یعنی مواد اولیه تولید مصنوعات پلیمری تولید می‌شود، همزمان حدود ۵۰۰ هزارتن مصنوعات پلیمری وارد کشور می‌شود. به عبارت دیگر اینکه ما دریک سال ۲ میلیون و ۵۰۰ هزارتن ماده اولیه مصنوعات پلیمری را به ارزش تقریبی هرتن ۱۵۰۰ دلار صادر و در همان سال ۵۰۰ هزار تن محصول نهایی به ارزش تقریبی هر تن ۳۵۰۰ دلار وارد کرده ایم.

به عنوان مثال براساس پژوهش انجام شده در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، درسال ۹۳ بیش از ۱۰ میلیون تن محصول عمده پتروشیمی صادر و حدود ۱.۴ میلیون تن محصول وارد شده است. ارزش هر تن محصولات صادراتی حدود ۹۴۴ دلار و ارزش هر تن محصول وارداتی ۲۸۲۳ دلار است. این ارقام حاکی از آن است که ارزش افزوده محصولات صادراتی کشور نسبت به محصولات وارداتی کمتر بوده است.

موانع تولید ارزش افزوده واقعی در پتروشیمی

اگرچه آخرین آمار از تولیدات پتروشیمی در سال ۹۷ نشان می‌دهد فروش داخلی محصولات پتروشیمی در داخل کشور از سال ۱۳۹۰ تا پایان سال ۱۳۹۷ به طور متوسط سالیانه ۶.۳ درصد رشد داشته و از ۱۱.۸۶ میلیون تُن در سال ۱۳۹۰ به ۱۷.۷ میلیون تُن در سال ۱۳۹۷ افزایش یافته است اما میزان ارزش افزوده محصولات پتروشیمی همچنان در کشور از ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه فاصله بسیار دارد.

نکته مهم دیگر، به دلیل توسعه نیافتن صنایع میانی در کشور، مواد اولیه مورد نیاز صنایع پایین‌دستی و نهایی به لحاظ کمی و کیفی در حد مطلوب تولید نمی‌شود، از این رو به جای ساخت این محصولات در کشور و استفاده از مزایای اشتغال‌زایی، ایجاد ارزش افزوده و صرفه‌جویی ارزی، محصولاتی با فناوری پایین به کشور وارد می‌شود.

گذشته از تکمیل نبودن زنجیره تولید، نبود تنوع کافی در محصولات بالادستی صنایع پتروشیمی نیز به نحوی مانع از ایجاد ارزش واقعی در صنعت پتروشیمی کشور شده است.

غفلت از تولید ماده حیاتی صنعت پتروشیمی

توسعه نامتوازن صنعت پتروشیمی کشور در سال‌های گذشته با تمرکز بر تولید اتیلن و متانول و توجه نکردن به تولید ماده حیاتی پروپیلن، عامل بسیاری از مشکلات فعلی در حوزه پتروشیمی است. پروپیلن یکی از مهم‌ترین سرشاخه‌های محصولات پتروشیمی با زنجیره ارزش بسیار متنوع است. درحالیکه این ماده کلیدی دومین محصول پتروشیمی از نظر حجم تولید در سطح دنیاست، اما درایران تنها ظرفیت تولید دو میلیون تن ازاین محصول ایجاد شده که بخش مهمی از آن هنوز به بهره برداری نرسیده است.

درحالیکه ۳۳ درصد از تولید سرشاخه‌های پتروشیمی در فرانسه به پروپیلن اختصاص دارد و این میزان در چین، آلمان و آمریکا به ترتیب ۳۰، ۲۸ و ۲۴ درصد است. اما در ایران پروپیلن تنها ۱۰ درصد سهم تولید سرشاخه‌های پتروشیمی‌های خوراک مایع را به خود اختصاص می‌دهد.

آمار‌های موجود نشان می‌دهد توسعه نامتوازن واحد‌های تولید اتیلن سبب شده تا نسبت ظرفیت تولید اتیلن به پروپیلن در کشور ما بیش از ۸ برابر باشد. درحالیکه این نسبت در کشور‌های اروپایی و آمریکا به‌صورت میانگین حدود ۵/ ۱ برابر است.

در اهمیت تولید پروپیلن باید گفت: سه محصول پلی‌پروپیلن، نرمال بوتانول و دی اتیل هگزانول از مهم‌ترین محصولات موردنیاز تولیدشده از پروپیلن است که در تولید ظروف یکبار مصرف، صنایع رنگ و رزین، چرم مصنوعی و… استفاده می‌شود.

کمبود پلی پروپیلن در بازارهای داخلی و صادراتی

باتوجه به توسعه صنایع غذایی و لبنی کشور و همچنین احداث واحد‌های تولیدکننده ظروف یک بار مصرف و بازار روبه گسترش این محصولات، هم اکنون واحد‌های پایین دستی با کمبود یک میلیون تنی پلی پروپیلن برای تامین خوراک و مواد اولیه خود مواجه هستند. براساس امار‌های ارائه شده در سال ۹۶ حدود ۸۵۰ هزار تن پروپیلن در کشور تولید شده است که نسبت به نیاز فعلی کشور آمار بسیار پایینی است. به‌عنوان‌مثال تقاضای ثبت‌شده در بورس کالا تنها برای پلی‌پروپیلن به عنوان اصلی‌ترین محصول تولیدشده از پروپیلن نزدیک به ۲ میلیون تن است. این در حالی است که بخش اعظم ظرفیت واحد‌های پایین دستی پلی پروپیلن به دلیل کمبود مواد اولیه بلااستفاده باقی مانده است.

گذشته از کمبود پلی پروپیلن به عنوان ماده اولیه واحد‌های تولیدی داخلی، این محصول در بازار‌های صادراتی نیز وضع مناسبی دارد و به عنوان مثال ترکیه به تنهایی ظرفیت واردات سالانه حدود ۲ میلیون تن پلی‌پروپیلن از ایران را دارد که می‌تواند یک بازار پرسود برای این محصول باشد.

این درحالیست که سالانه حدود ۶/ ۱ میلیون تن پروپان که ماده اولیه برای تولید پروپیلن است به‌صورت خام به کشور‌های اندونزی، چین، هند و… صادر می‌شود و بخشی از آن در همین کشور‌ها تبدیل به پروپیلن می‌شود.

ضرورت ایجاد صنایع تبدیلی متانول به پروپیلن

این وضع در متانول هم دیده می‌شود. درحالیکه با راه اندازی متانول کاوه به عنوان بزرگترین واحد تولیدکننده متانول در جهان و همچنین ۱۲ طرح جدید متانول صنعت پتروشیمی تا سال ۱۴۰۰، ظرفیت تولید متانول ایران از مرز ۲۰ میلیون تن در سال فراتر می‌رود، اما احدث هیچ واحدی برای تبدیل متانول به پروپیلن در دستور کار قرار ندارد.

تازه‌ترین تحلیل‌های موسسه گلوبال دیتا انرژی درباره افزایش ظرفیت تولید متانول کشور‌های جهان نشان می‌دهد که ایران در سال‌های آینده بالاترین افزایش ظرفیت تولید متانول جهان را به خود اختصاص می‌دهد و در سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲ سالانه ۳۰ میلیون تن ظرفیت خود را افزایش خواهد داد. این درحالی است که متانول به دلیل تولید روز افزون از جمله محصولات کم‌ارزش صنعت پتروشیمی به حساب می‌آید و خام فروشی این محصول شاید تا چند سال آینده نه تنها توجیه اقتصادی نداشته باشد بلکه زیان آور نیز باشد. وضع کنونی تولید متانول ایران به گونه‌ای است که تنها ۲۳۲ هزار تن (معادل ۵ درصد کل تولید آن) در داخل مصرف می‌شود و بیش از ۹۵ درصد متانول تولید شده به خارج از کشور صادر می‌شود. جای امیدواری اینکه شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران دیگر به سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی مجوز احداث واحد‌های متانول نمی‌دهد. با این حال هنوز اقدام موثری برای احداث واحد‌های تولید متانول به پروپیلن انجام نشده است.

درحالیکه متخصصان صنعت پتروشیمی ایران در سال‌های گذشته موفق شده اند دانش فنی تولید پروپیلن از متانول را به‌دست آورند، اما هنوز هیچ سرمایه گذاری مشخصی برای احداث واحد‌های تولید پروپیلن از متانول در بخش خصوصی، خصولتی و حتی دولت صورت نگرفته است.

انحصار تولید و فروش باعث التهاب بازار محصولات شیمیایی پایه

گذشته ازاین درحالیکه افزایش تولید محصولات شیمیایی پایه درایران و رقابت شرکت‌های ایرانی در بازار‌های جهانی برای فروش محصولات خود، قیمت این محصولات را در بازار‌های جهانی کاهش داده است اما قیمت محصولات میانی صنعت پتروشیمی به دنبال هم‌راستا نبودن میزان تولید با نیاز صنایع پایین دستی داخلی با انحصار در فروش و بروز التهاب در بازار عرضه و تقاضا همراه بوده است. به عنوان مثال تعدادی از محصولات پتروشیمی ازجمله انواع (گریدهای) پلی‌پروپیلن، دو اتیل هگزانول، پلی‌اتیلن ترفتالت، اسیداستیک، محصولاتی است که عمدتاً به دلیل اینکه نیاز صنایع داخلی بیشتر از تولید داخلی این محصولات است، بنا بر دلایل مختلفی، سقف رقابت این محصولات بالاست و جزو محصولات پُرتنش محسوب می‌شود. ازسوی دیگر وجود انحصار در تولید برخی محصولات باعث ایجاد نوسان در عرضه و کنترل قیمت از سوی تولید کنندگان انحصاری شده است.

قوانین مالیاتی غیر هدفمند

به عنوان مثال هم اکنون تنها تولیدکننده محصول PET در ایران یک مجتمع پتروشیمی است. در واحد اول این مجتمع، سالانه حدود ۱۷۷ هزار تن نوع (گرید) بطری و ۲۳۵ هزار تن نوع (گرید) الیاف تولید می‌شود. همچنین در واحد دوم میزان تولید در دو نوع (گرید) بطری و الیاف به میزان ۳۹۶ هزار تن در سال است که از این میزان ۱۳۲ هزار تن آن نوع (گرید) بطری و ۱۳۲ هزار تن آن چیپس پلی استر و ۱۳۲ هزار تن آن الیاف نخ. پنبه مصنوعی است.

بیش از ۷۰ درصد محصولات این مجتمع به عنوان تنها تولیدکننده PET کشور به خارج صادر می‌شود که دلیل این مسئله را باید در قانون مالیاتی دانست.
براساس ماده ۱۴۱ قانون مالیات‌های مستقیم، ۱۰۰ درصد درآمد حاصل از صادرات خدمات و کالا‌های غیرنفتی و محصولات بخش کشاورزی از مالیات معاف است؛ بنابراین وقتی طبق قوانین کشور، یک واحد تولیدکننده محصولات پایه پتروشیمی، می‌تواند بدون هیچ مشکلی محصول تولید خود را صادرکند و درمقابل از معافیت مالیاتی نیز بهره‌مند شود چرا باید این محصول را به بازار داخلی عرضه کند تا ناچار شود درصدی از درامد خود را به عنوان مالیات پرداخت کند. در چنین شرایطی منطق اقتصادی حکم می‌کند، به هر بهانه‌ای محصول را ولو به صورت خام صادر و حتی الامکان از عرضه آن دربازار داخلی پرهیز کند.

سخن آخر

به هرحال هدفمند نبودن سیاست‌های حمایتی کشور در توسعه متوازن صنعت پتروشیمی، دخالت انگیزه‌های سیاسی برخی از مسئولان در احداث واحد‌های پتروشیمی بدون توجه به توجیهات فنی و اقتصادی، نبود توازن بین مجوز‌های صادرشده به تناسب ارزش افزوده، مشکلات تامین سرمایه و ناتوانی درایجاد انگیزه برای بخش خصوصی، مشکلات اجرایی مالیات بر ارزش افزوده، عدم توجه به شرکت‌های دانش بنیان، جزیره‌ای عمل کردن وزارتخانه‌ها و سازمان‌های ذی ربط و تا حدودی مشکلات ناشی از تحریم‌ها در زمینه تامین تجهیزات و انتقال دانش فنی از چالش‌های جدی صنایع پایین‌دستی پتروشیمی محسوب می‌شود که مسئولان باید به فکر راهکاری برای مرتفع‌کردن آن‌ها باشند.