نقش بازی‌های آنلاین درسلامت روان و جامعه‌پذیری کودکان و نوجوانان

وقتی در یک تفریح خانوادگی در پارک یا ساحل دریا، والیبال بازی می کنید یا دنبال پروانه‏ ها می‌دوید یا برای تهیه غذا با هم همکاری می‌کنید، کودک شما نیازی نمی‌بیند تا در دنیای مجازی غرق شود.

امروزه، بازی ‏های رایانه‏ ای، به بخش جدایی ناپذیری از زندگی کودکان و نوجوانان تبدیل شده ‏اند. تغییرات سبک زندگی، از قبیل کوچک شدن خانواده‏ ها و نبود هم بازی، زندگی آپارتمانی و محدودیت ‏های عرصه ی تحرک برای کودکان و لزوم اجتناب از بسیاری از فعالیت‏ ها و جست و خیزهای کودکانه، تنهایی کودکان و غیبت‏ های طولانی والدین، چرخش بسیاری از آموزش ‏ها و مهارت‏ ها به سوی آموزش ‏های الکترونیک و از راه دور، گسترش و در دسترس بودن فناوری برای همگان، درکنار عوامل و زمینه‏ های مختلف دیگر، استفاده ی کودکان و نوجوانان از رایانه، اینترنت، کنسول ‏های بازی، تبلت و گوشی‏های هوشمند را اجتناب‏ ناپذیر کرده است.

گویا کودکان ما در عصر حاضر، برای جبران بسیاری از کمبودها و فقدان ‏ها به این جهان مجازی و امکانات شیک و فریبنده آن پناه برده ‏اند تا در سرگرمی بازی ‏ها و فیلم ‏ها و سایت‏ ها آنچه را که نیاز واقعی و خواسته واقعی‏شان است، این گونه جبران نمایند. وقتی در یک تفریح خانوادگی در پارک یا جنگل یا ساحل دریا، والیبال بازی می کنید یا دنبال پروانه‏ ها می دوید یا برای تهیه غذا با هم همکاری می کنید، کودک شما نیازی نمی بیند تا درون دنیای مجازی خود فرو برود و هر روز دنبال بازی جدیدی بگردد. در واقع، اولویت بچه ‏ها چیز دیگری است و فضای مجازی و بازی (گیم) ها، جایگزین‏ های اجباری آنان به عنوان سوغات تکنولوژی و مدرنیته هستند. به هر حال، این واقعیت زندگی مدرن است و ظاهرا گریزی از آن نیست. اکنون باید خردمندانه و دلسوزانه به فکر کودکان و نوجوانان بود تا از این هدیه ناخواسته، آن چه نصیب‏شان می‏ شود، بیشتر سود و منفعت باشد، تا ضرر و زیان ‏های جسمی و روحی.

سهم بسیار زیادی از تحقیقات روانشناسان، به تبیین تاثیرات منفی بازی‏ های کامپیوتری بر کودکان، از قبیل خشونت، اعتیاد، افسردگی و… اختصاص یافته است. هر چند، صحت و ارزش چنین یافته ‏هایی قابل انکار نیست، اما یک رویکرد معتدل‏ تر به بازی ‏ها لازم است تا بتواند آثار مثبت این بازی ‏ها را نیز مدنظر قرار دهد. به هر حال، حتی بهترین و فعالانه‏ ترین بازی‏ های واقعی نیز امکان داشتن صدماتی را دارند. خیلی وقت ها که کودکان‏تان از دوچرخه‏ سواری یا از بازی با بچه‏ ها در کوچه یا زمین بازی بر می گردند، لباس‏های‏شان را کثیف کرده‏ اند، دست و پای‏شان زخمی شده است و احتمالا با کسی بگو مگو کرده یا گلاویز شده ‏اند! این ذات تمام بازی‏ هاست.

در سال‏های اخیر، تحقیقات کم ‏شمار اما با ارزشی بر روی مستندسازی این تاثیرات مثبت، متمرکز بر چهار حوزه شناختی، عاطفی، انگیزشی و اجتماعی صورت گرفته است؛ به ویژه که در این سال‏ها، ماهیت بازی ‏های کامپیوتری، نسبت به گذشته بسیار پیچیده ‏تر، واقع‏گرایانه ‏تر، متنوع‏ تر و اجتماعی ‏تر شده است. به کارگیری نظریه‏ ها و اصول روانشناسی اجتماعی، روانشناسی رسانه، روانشناسی رشد در کنار روانشناسی مثبت نگر می تواند استفاده روزافزون کودکان و نوجوانان از فضای مجازی و به ویژه بازی‏های رایانه‏ ای آنلاین یا آفلاین را از تهدید سلامت جسمانی و روانی کودکان و نوجوانان، به فرصتی جذاب و ارزشمند برای آموزش و رشد آنان در حوزه‏های مختلف، تبدیل کند. در ادامه، مهم ترین تاثیرات مثبت این نوع سرگرمی ‏ها و راهکارهای تقویت این بُعد از فعالیت در دنیای مجازی، ارائه خواهد شد:

تقویت مهارت‏ های ذهنی و جسمی کودکان

بازی ‏های رایانه ‏ای، در همه سطوح آن، از بازی با کارت ‏ها و شطرنج گرفته تا بازی ‏های رزمی، هیجانی، خلاقیت، استراتژیک و …، همگی مستلزم تمرکز، دقت، محاسبه و استفاده از هوش و اطلاعات است. کودک باید در این بازی‏ ها، مهارت‏ های ذهنی خود را ارتقا داده و همواره آماده انواع اتفاقات و چالش ‏ها باشد. هر چه باشد، زمینه بازی یا گاهی طرف مقابل او، برساخت هوش مصنوعی است و با این رقیب، باید با هوش و اطلاعات، مواجه شد. جدای از این، توانایی‏ های ذهنی در بیشتر این بازی ‏ها فقط زمانی به کار می آید که کودکان، از هماهنگی لازم حرکتی و عضلانی نیز برخوردار باشند. در برخی از بازی ‏ها، کودکان، باید هم‏زمان، بیش از چندین دکمه را روی صفحه کلید یا دسته‏ های مخصوص بازی مدیریت کنند تا اتفاقاتی که می‏ خواهند در بازی بیافتد؛ این، کار ساده ‏ای نیست و برای این هماهنگی عصب و عضله، نیاز به مدت‏ها تمرین و آموزش است. یک بار که آن دسته‏ های وحشتناک بازی را در دستتان بگیرید، متوجه فرق بین سختی کار خواهید شد. «تازه هنوز غول مرحله آخر مانده است!»

تقویت مهارت‏ های محاسبه و تصمیم ‏گیری

ذات بازی‏ های رایانه ‏ای به گونه‏ ای‏ ست که کاربران را وامی‏ دارد تا همواره به پیش ‏بینی اتفاقات بعدی در بازی فکر کنند و محاسبات لازم را برای موفقیت در هر قسمت به عمل آورند. گاهی این محاسبات، نیاز به برخورداری از قدرت بالای تصمیم‏ گیری دارد. تصمیمات، باید آگاهانه، سریع و سازنده باشند. در بازی‏ های رایانه ‏ای، جایی برای آدم‏ های کند، کم‏ هوش، مردّد و بلاتکلیف، وجود ندارد. خوبی تصمیم‏ گیری‏ های این بازی‏ ها آن است که بچه ‏ها نتیجه تصمیم ‏های غلط‏شان را بلافاصله در بازی مشاهده می کنند، البته نه با صدمه دیدن خودشان بلکه معمولا با از دست رفتن مرحله ‏شان. شما اشتباه می کنید و کس دیگری آنجا، توی بازی می‏ میرد.

تقویت مهارت‏ های اجتماعی و کارِ گروهی در کودکان

جدیدترین نوع بازی‏ های رایانه ‏ای، بازی‏ های آنلاین هستند که در این بازی ‏ها شما می توانید با یک فرد آشنا یا با یک کاربر آنلاین ناآشنا، بازی کنید؛ این بازی می ‏تواند به صورت رقابت با هم یا به صورت تشکیل تیم و همکاری با هم در برابر شخصیت ‏های بازی باشد. انتخاب هر یک از این موارد به سلیقه کاربران بستگی دارد. در بازی ‏های گروهی، گاهی تعداد اعضای یک تیم، می تواند بیشتر از دو نفر و تا تعداد دلخواه، بالا برود؛ گروه‏ هایی که گاهی شکل قبیله (کِلَن) های اینترنتی به خود می گیرند و هویت ‏های مشخص و مستقل دارند. کاربران پیگیر بازی‏ های رایانه ای، معمولا به دنبال فضاهایی می گردند که در آنها شیفتگان یک بازی، در قالب یک پاتوق مجازی، عضو هستند و تجربه ‏های خود را به اشتراک می گذارند. از ترفندهایی که در بازی کشف کرده‏اند، صحبت می کنند و در همین باشگاه (کلوب) های اینترنتی، گروه ‏های خود را تشکیل می دهند و برای ادامه بازی و ارتباط‏شان، نقشه می کشند.

برای کودکان و نوجوانان، این بازی‏ ها و فضایی که به دنبال خود ایجاد کرده ‏اند، محیط بسیار جذاب و دلکَشی‏ است که نسبت به آنها احساس تعلق خاطر و دلبستگی خاصی دارند. این احساسات و ارتباطات، می‏ تواند زمینه را برای رشد بسیاری از مهارت‏ های اجتماعی در کودکان- که در دنیای واقعی از آن محروم مانده‏ اند- فراهم سازد. آنها در قالب این بازی ‏ها یاد می گیرند که تیم تشکیل دهند. به صورت یک تیم پیش بروند. هر کدام در گروه، بر اساس مهارت و تخصص خود، باید جایگاهی داشته باشد و کاری را انجام دهد. سرنوشت گروه و ادامه بازی، به تک تک افراد، تصمیمات و عملکردشان بستگی دارد. موفقیت گروه، مهم‏تر از موفقیت فرد است. باید گاهی جور دیگران را در یک رابطه ی اجتماعی کشید و کمک‏شان کرد. کمک به دیگران، کمک به خود و به گروه است و ده‏ها نکته و مهارت آموزنده و ارزشمند دیگر که فضای بازی در اختیار کودکان قرار می دهد.

نکته قابل توجه این که، ادامه ارتباط کودکان در خارج از زمان بازی، در دنیای مجازی، وقتی که در قالب تالار گفتگو (فروم‏) ها، چت روم‏ ها، وبلاگ‏ها و … ادامه می ‏یابد، زمانی می تواند سازنده و کم آسیب باشد که بستر مناسب برای شکل ‏گیری، جهت‏ دهی، تولیدِ محتوای مناسب و پایش این محیط ‏ها از جانب سیاست‏گزاران، نهادهای آموزشی و گروه ‏های مسئول دیگر وجود داشته باشد و به کودکان کمک کند تا در اقیانوس بی ‏انتهای فضای مجازی، بازی ‏های رایانه‏ ای و گروه ‏ها و ارتباطات مجازی، به سمت ساحل امن رشد، تعالی و پیشرفت هدایت شوند.