دو راهی بر سر نگهداری خرده‌فروشان مواد مخدر؛ زندان یا اردوگاه؟
درحالیکه ماده ۴۲ قانون اصلاح مبارزه با مواد مخدر به قوه قضائیه اجازه داده تا بخشی از محکومان مواد مخدر را به جای زندان در اردوگاه‌های خاص (با شرایط سخت و عادی) نگهداری کند، رییس پلیس مبارزه با مواد مخدر ناجا به تازگی خواستار تغییر محل نگهداری خرده‌فروشان از زندان به اردوگاه‌ها شده است؛ این درحالیست که برخی کارشناسان و صاحب‌نظران حوزه درمان اعتیاد، ضمن تاکید بر فراهم آوردن تجهیزات درمانی اردوگاه‌ها، اجرای این پیشنهاد را اقدامی مثبت می‌دانند و برخی دیگر به مجازات‌هایی مانند جرائم نقدی و جایگزین برای بازدارندگی خرده‌فروشان تاکید دارند.
طبق ماده ۴۲ قانون اصلاح مبارزه با مواد مخدر مصوب سال ۶۷ مجمع تشخیص مصلحت نظام، «به قوه قضائیه اجازه داده می‌شود که بخشی از محکومان مواد مخدر را بهجای زندان در اردوگاه‌های خاص (با شرائط سخت و عادی) نگهداری کنند. دولت نیز موظف است اعتبارات، تسهیلات و مقررات لازم را برای تهیه و اداره این اردوگاه‌ها ظرف مدت یک سال تأمین کند.» همچنین در تبصره یک و دو این ماده آمده است که «اداره این اردوگاه‌ها بر عهده قوه قضائیه است و دادگاه‌ها می‌توانند به جای کیفر حبس، کیفر توقف در اردوگاه‌ها را برای محکومان معین کنند.»
به تازگی سردار مسعود زاهدیان- رییس پلیس مبارزه با مواد مخدر ناجا در این‌باره اظهار کرد: باید با خرده‌فروشان برخورد جدی‌تری صورت بگیرد، به همین دلیل درخواست کردیم که افزایش مدت حبس این افراد و نیز تغییر محل نگهداری آنان در قانون پیش‌بینی شود.
وی در مورد تغییر محل نگهداری خرده فروشان نیز اظهار کرد: «درخواست ما این است که محل نگهداری خرده‌فروشان از زندان به اردوگاه منتقل شوند، چرا که در اردوگاه هم دسترسی این افراد محدودتر است و هم می‌توان یکسری آموزش‌های خاص را به این افراد ارائه داد تا دیگر سراغ چنین اعمالی نروند، از طرف دیگر در اردوگاه می‌توان از ظرفیت این افراد برای کارآفرینی استفاده کرد که همین امر سبب می‌شود پس از آزادی افراد بتوانند دست به کارهای دیگری بزنند.»
این درحالیست که مدیرعامل موسسه دانش اعتیاد و روان‌شناسی ایرسا نسبت به تغییر محل نگهداری خرده‌فروشان از زندان‌ها به اردوگاه‌ها انتقاد دارد و معتقد است با توجه به اینکه هنوز تعداد و گنجایش اردوگاه‌های موجود در کشور برای نگهداری آنها مناسب نیست، قانون‌گذاران باید برای خرده‌فروشانی که یکبار مرتکب جرم شده‌اند مجازات‌هایی مانند جرائم نقدی و جایگزین (مانند سلب امکانات و حمایت‌های اجتماعی) و برای قاچاقچیان و متخلفانی که بیش از دو بار تخلف کرده‌اند، نگهداری در اردوگاه‌ها را مد نظر قرار دهند.
سعید صفاتیان، با بیان اینکه براساس آمار ستاد مبارزه با مواد مخدر حدود ۷۰ درصد زندانیان، دارای سابقه اعتیاد یا جرم‌های مرتبط با اعتیاد هستند، گفت: سالانه حدود ۲۵۰ هزار قاچاقچی مواد مخدر در کشور دستگیر می‌شوند، این آمارها نشان می‌دهد که به طور کلی نگهداری خرده‌فروشان و قاچاقچیان هزینه مالی سنگینی را برای سیستم قضایی، دولت، نظام و هزینه‌های معنوی بالایی را نیز برای خانواده‌ها به همراه دارد.
مدیرعامل موسسه دانش اعتیاد و روان‌شناسی ایرسا با اشاره به اینکه موضوع تغییر محل نگهداری خرده‌فروشان از زندان‌ها به مراکز اردوگاه‌ها، در ماده ۴۲ قانون مبارزه با مواد مخدر مطرح شد، افزود: ماده ۴۲ قانون مبارزه با مواد مخدر، اجراکنندگان قانون را برای نگهداری خرده‌فروشان در اردوگاه یا زندان‌ها به نوعی بر سر دو راهی قرار داده است. یکی از مباحثی که هم‌اکنون درباره مجازات خرده‌فروشان مطرح می‌شود تغییر محل نگهداری خرده‌فروشان از زندان‌ها به مراکز اردوگاه‌هاست و این که آیا باید مجازات خرده‌فروشان تشدید شود یا خیر؟. اما نکته‌ای که وجود دارد آن است که آیا نگهداری خرده‌فروشان در زندان‌ها راه حلی مناسبی است؟.
وی با تاکید بر اینکه اگرچه در حال حاضر برای مجرمانی مانند خرده‌فروشان که در فضاهای بسته همچون زندان‌ها نگهداری می‌شوند، حبس بین دو تا ۵ سال در نظر می‌گیرند، اما بسیاری از آنها با دریافت مرخصی‌های طولانی مدت، اجازه کار در خارج زندان و کاهش مدت حبس به دلیل عفو خوردن در مناسبت‌ها، به طور واقعی مجازات نمی‌شوند و در صورتی که در اردوگاه‌هایی با شرایط سخت نگهداری شوند نیز به معنای واقعی کلمه به آنها آموزشی ارائه نمی‌شود افزود: این درحالیست که برخی کشورها در این‌باره معتقدند که باید برای خرده‌فروشان جرایمی در نظر گرفت که شخص به راحتی نتواند از فشار جرم خارج شود؛ این دسته از کشورها به منظور مجازات خرده‌فروشان و قاچاقچیان جرائم نقدی و جایگزینی مانند منع امکان استفاده از حمایت‌های اجتماعی برای مجرم، منع امکان استفاده از حقوق اجتماعی، منع اجازه معامله و منع صدور کارت‌های شناسایی و… در نظر می‌گیرند.
به گفته صفاتیان، مطالعات انجام شده درباره وضعیت زندانیان بیانگر آن است که هنگامی که خرده‌فروشان در کنار افرادی که مرتکب جرائم غیرعمدی هستند نگهداری می‌شوند، شروع به تبادل اطلاعات، تشکیل باند و شبکه‌سازی می‌کنند، همین روند موجب افزایش فعالیت در حوزه آسیب‌های اجتماعی می‌شود، به طوری مثال ممکن است جوان ۲۰ ساله‌ای که به دلیل تصادف محکوم به حبس زندان شده است، توسط خرده‌فروشان به مواد مخدر آلوده و وارد باند آنها شود، لذا به نظر می‌رسد نگهداری خرده‌فروشان در اردوگاه‌ها بهتر از زندان‌ها باشد اما معتقدم باید برای خرده‌فروشانی که یکبار مرتکب جرم شده‌اند مجازات‌هایی مانند جرائم نقدی و جایگزین (مانند سلب امکانات و حمایت‌های اجتماعی) و برای قاچاقچیان و متخلفانی که بیش از دو بار تخلف کرده‌اند، نگهداری در اردوگاه‌ها را در نظر گرفت.
وی ادامه داد: در صورتی که قرار باشد خرده‌فروشان در اردوگاه‌ها نگهداری شوند، باید حرفه‌آموزی و آموزش‌های رفتاری برای خاص قاچاقچیان و خرده‌فروشان ارائه شود و برخورد جدی‌تری با آنها صورت گیرد، همچنین باید به بخش‌های خصوصی و سازمان‌های مردم نهاد اجازه دهیم که برای ارائه آموزش‌های تخصصی متخلفان، به اردوگاه‌ها ورود کنند.
البته صفاتیان با توجه به وضعیت فضای فیزیکی اردوگاه‌های کشور برای نگهداری خرده‌فروشان، معتقد است: با توجه به اینکه سالانه حدود ۲۵۰ هزار قاچاقچی در کشور دستگیر می‌شوند، هنوز تعداد و گنجایش اردوگاه‌های موجود در کشور برای نگهداری آنها مناسب نیست. هرچند که همه قاچاقچیان پس از دستگیری حکم زندان نمی‌گیرند و تعداد افرادی که حکم می‌گیرند نیز بسیار کم است، اما عموما معتادان بار مالی بسیار سنگینی را برای کشور به همراه دارند، زیرا ساخت فضای فیزیکی و تامین هزینه برای نگهداری آنها بسیار دشوار است، لذا باتوجه به این گفته‌ها به نظر می‌رسد قانون‌گذاران باید برای خرده‌فروشانی که یکبار مرتکب جرم شده‌اند مجازات‌هایی مانند جرائم نقدی و جایگزین (مانند سلب امکانات و حمایت‌های اجتماعی) را در نظر بگیرند و برای قاچاقچیان و متخلفانی که بیش از دو بار تخلف کرده‌اند، نگهداری آنها در اردوگاه‌ها را مد نظر قرار دهند.
این درحالیست که مجتبی غالبی، رئیس کانون سراسری درمانگران اعتیاد کشور در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به اصلاح قانون مجازات خرده‌فروشان و تغییر محل نگهداری آنها از زندان به اردوگاه‌ها بیان کرد: خرده‌فروشان و موادفروشان از یک سو معمولا دچار بیماری اعتیاد و از سوی دیگر مجرم محسوب می‌شوند و به نظر می‌رسد تا زمانی که بیماری اعتیاد آنها درمان نشود، آنها مجبورند از طریق فروش مواد مخدر هزینه مواد و زندگی خود را تامین کنند و همچنان مرتکب جرم شوند لذا بی‌شک تغییر محل نگهداری خرده‌فروشان از زندان‌ها به اردوگاه‌ها به نفع جامعه، خانواده این افراد و خودشان است.
این درمانگر اعتیاد معتقد است که با نگهداری خرده‌فروشان در اردوگاه‌ها هم هزینه اقتصادی کمتری بر دوش دولت قرار می‌گیرد و هم می‌توان با ارائه آموزش‌های رفتاری، بازتوانی و مهارت افزایی و اشتغال آفرینی، بازگشت به جامعه و زندگی عادی را برای آنها فراهم کرد. از سوی دیگر نیز نگهداری خرده‌فروشان در اردوگاه‌ها از نظر جلوه بین‌المللی و داخلی نسبت به زندان، کراهت کمتری دارد، زیرا در این حالت سوء پیشینه کیفری کمتری در سوابق آنها ثبت شده و خانواده آنها نیز انگ اجتماعی کمتری را متحمل می‌شوند.
به گفته وی، با نگهداری خرده‌فروشان در زندان‌ها که اغلب آنها معتاد هستند نه تنها بیماری آنها درمان نمی‌شود، بلکه جرم این افراد نیز پابرجاتر شده و گاها ترس آنها از سوء سابقه کیفری مرتفع می‌شود، حتی ممکن است موجب بدآموزی برای دیگر افراد ساکن ندامتگاه‌ها شوند.
این درمانگر اعتیاد ادامه داد: اکثریت این افراد در دوره زمانی محدود اقامت در زندان خدمات درمانی مکفی دریافت نمی‌کنند و پس از خروج از زندان‌ها، مجددا برای تامین هزینه مواد و مخارج زندگی، به دنبال کار سابق خود یعنی خرده‌فروشی مواد مخدر باز می‌گردند.
غالبی تاکید کرد: باتوجه به اینکه آمار دقیقی از میزان شیوع اعتیاد در خرده‌فروشان وجود ندارد و مدارک موجود برای تشخیص این موضوع کافی نیست، در صورتی که قرار باشد همه خرده‌فروشان در اردوگاه‌ها نگهداری شوند باید در ابتدا آنها توسط تیم پزشکی و قانونی به منظور ارزیابی اعتیاد و بیماری‌های مسری، و حتی سابقه رفتارهای ضد اجتماعی، مورد غربالگری قرار گیرند و سپس برای محل نگهداری آنها تصمیم گرفته شود، زیرا ممکن است اختلاط خرده‌فروشان معتاد با دیگر افراد، در یک مرکز،عواقب جبران ناپذیری نیز داشته باشد.
رئیس کانون سراسری درمانگران اعتیاد کشور در بخش دیگری از این گفت‌وگو با اشاره به عوارض استفاده از مواد مخدر بر جسم و روان انسان‌ها افزود: اعتیاد نوعی بیماری است که مبتلایان به آن، به دلیل استفاده مداوم از مواد مخدر موجب تغییرات پایداری در سیستم مغزی و بدنی خود می‌شوند. به طور مثال سیستم مغزی انسان‌ها دارای غده‌هایی است که به طور طبیعی مورفین تولید می‌کنند، حال معتادانی که ماده مخدر مصرف می‌کنند، با مصرف این مواد فعالیت غده‌ها را در بدن خود متوقف می‌کنند.
وی با اشاره به دیگر عوارض مواد مخدر نیز بیان کرد: در مغز گیرنده‌هایی برای مورفین وجود دارد که در صورت استفاده از مواد مخدر تعداد گیرنده‌ها و نیاز به مورفین در بدن آنها نیز افزایش می‌یابد، همچنین سیستمی جهت پاداش به فعالیت‌های لذت بخش،در مغز وجود دارد که به واسطه مواد مخدر و محرک، تخریب می‌شوند، در این حالت فرد معتاد پس از مدتی نه تنها از مواد مخدر بلکه از زندگی معمول نیز لذت نمی‌برد. لذا تخریب‌هایی که در مغز معتادان ایجاد می‌شود را نمی‌توان با حبس در زندان‌ها و حتی با درمان‌های علمی کوتاه مدت، ترمیم کرد و تا زمانی که این تغییرات مغزی ترمیم نشود، بیماری معتادان پایدار خواهد ماند. البته تغییرات رفتاری از تغییرات مغزی هم مهم‌تر است و درمان هردو نیاز به درمان‌های بلند مدت و علمی دارد.
بنابر اظهارات این درمانگر اعتیاد، تغییرات رفتاری و فیزیولوژیک ناشی از مصرف مواد مخدر در معتادان باید در پروسه طولانی مدت و تحت نظر پزشک و روانشناس درمان شود که مراکز نگهداری مانند اردوگاه‌ها و زندان‌ها فاقد امکانات درمانی مناسبی در این زمینه هستند، زیرا امکان مداوای طولانی مدت و ارائه آموزش‌های رفتاری و مهارت‌آموزی در ساختار این فضاها وجود ندارد.
بنابر اظهارات این درمانگر اعتیاد، متخصصان و کارشناسان حوزه اعتیاد سالیان سال در تلاش‌اند تا مسئولان را به این باور برسانند که اعتیاد نوعی بیماری است، این درحالیست که اخیرا شاهد شکل‌گیری دیدگاه‌های پلیسی برخی مسئولان در حوزه اعتیاد هستیم. به نظر جرم خرده‌فروشان در حدی نیست که برای آنها محکومیت یک تا دو سال در نظر گرفت و از سوی دیگر درمان معتادان چه در زندان‌ها و چه در اردوگاه‌ها در بازه زمانی کوتاه‌مدت میسر نیست، اما نگهداری آنها در اردوگاه‌ها به ویژه اگر با امکانات درمانی تجهیز شوند، می‌تواند شروع خوبی برای درمان و تغییر رفتاری آنها جهت توانمندسازی و کاهش آسیب‌های اعتیاد در جامعه باشد.
