گسترش اوراق قرضه، مطمئن‌تر از افزایش نرخ سود بانکی
سال گذشته در چنین روزهایی دولت به‌منظور هدایت نقدینگی به سمت تولید، نرخ سود بانکی را کاهش داد، اما التهاب در بازارهای مختلف ارز، سکه و مسکن در این یک سال، سبب شده تا با هدف جمع‌آوری نقدینگی از این بازارها، دوباره زمزمه‌های افزایش سود بانکی به گوش رسد.
اما یک اقتصاددان به این سیاست منتقد است و می‌گوید به جای بالا بردن سود بانکی، از انتشار اوراق قرضه استفاده کنیم. بهمن آرمان با اشاره به اینکه برای جذاب‌شدن این اوراق باید نرخ سود آن‌ها را به‌درستی تعیین کرد، می گوید: در ایران نیاز نیست مثل انگلستان سود اوراق قرضه دولتی سه برابر بهره بانکی باشد، تنها چند درصد سود بیشتر باعث جمع‌آوری بخش بزرگی از نقدینگی در جامعه خواهد شد.
**نرخ سود بانکی، ابزار کنترل نقدینگی
نرخ سود بانکی در نظام پولی هر کشوری، یکی از ابزارهای کنترل نقدینگی به‌شمار می‌رود. از همین‌رو، هر زمان که دولت‌ها بخواهند انقباض مالی را اجرا کنند، نرخ سود بانکی را افزایش می‌دهند و برای عبور از رکود، در بیشتر مواقع، نرخ سود بانکی کاهش پیدا می‌کند تا نقدینگی به سمت تولید بیاید.
در ایران نیز از نرخ سود بانکی برای سامان‌بخشی به اقتصاد استفاده می‌شود، هرچند که در بیشتر موارد کاهش نرخ سود بانکی، نه‌تنها سرمایه‌های سرگردان را راهی تولید نکرده، بلکه برای بازارهای مختلف مانند ارز، سکه، مسکن و… دردسرهای بزرگ و کوچک به همراه داشته است.
با این حال، سال گذشته در شرایطی که پیش‌بینی می‌شد اقتصاد ایران توانسته نرخ تورم را مدیریت کند، نگاه‌ها به سمت عبور از رکود معطوف شد و ساده‌ترین راه ممکن یعنی کاهش نرخ سود بانکی در دستور کار قرار گرفت.
با کاهش سود سپرده‌ها، حجم سپرده‌های کوتاه‌مدت به‌شدت کاهش پیدا کرد و بیشتر سپرده‌گذاران کوتاه‌مدت، سرمایه‌های خود را به امید کسب سود بیشتر در بازارهای دیگر، از بانک‌ها خارج کردند. این خروج سرمایه تا آن حد بود که حتی برخی از اقتصاددانان، بحران‌های بعدی ارز و سکه در ماه‌های پایانی سال گذشته و ابتدای سال جاری را از تبعات کاهش نرخ سود بانکی می‌دانند.
** در ایران عادت به اجرای سیاست‌های اشتباه کرده‌ایم
با این حال، بهمن آرمان، رئیس سابق اداره مطالعات و بررسی‌های اقتصادی بورس تهران با بیان اینکه مشکل اقتصاد کشور تنها تراکم و یا افزایش شدید پایه پولی و درنتیجه رشد نقدینگی نیست که بتوان آن را صرفاً با دست‌کاری در نرخ بهره کنترل کرد گفت: ما در ایران عادت به اجرای سیاست‌های اشتباه کرده‌ایم و به‌جای آنکه کارشناسان و اقتصاددانان، مدل‌هایی که در علم اقتصاد آمده و در سایر کشورها تجربه شده است را در دستور کار قرار دهند، سیاست‌هایی را از خودمان ابداع می‌کنیم.
وی ادامه داد: آخرین نمونه این سیاست‌ها، تبدیل 60 تن طلا به سکه و توزیع آن بین مردم، آن هم بدون هیچ کنترلی بود که درنهایت به ذخایر ارزی آسیب فراوانی وارد کرد و از سوی دیگر، هیچ تأثیری بر روی نرخ برابری ریال در مقابل سایر ارزها و پایین آوردن قیمت طلا و سکه در کشور نداشت.
**اوراق قرضه، اسفنج در دریای نقدینگی
آرمان ادامه داد: در جهان، کشورهایی مانند کشورهای آمریکای جنوبی و حتی ترکیه بوده‌اند که در شرایط شبیه به ایران قرار داشتند و نرخ‌های تورم خیلی بالایی را تجربه کرده‌اند و باید از تجربیات آن‌ها استفاده کنیم.
وی با اشاره به شرایط موجود اقتصادی و افزایش نقدینگی، بهترین راهکار را استفاده از ابزار اوراق قرضه عنوان کرد و گفت: در دروس اولیه علم اقتصاد از انتشار اوراق قرضه دولتی به‌عنوان یک اسفنج نام می‌برند تا وقتی نقدینگی در بازار بیش از حد مجاز است، این اسفنج را در دریای نقدینگی انداخته و مازاد آن را جذب کنند. در مقابل در زمان رکود اقتصادی، دولت‌ها اقدام به تزریق پول کرده و اوراق منتشرشده را خریداری می‌کنند.
**سابقه انتشار اوراق قرضه در ایران
این اقتصاددان با بیان اینکه معمولاً در دنیا این اوراق سررسیدهای طولانی دارند، تأکید کرد: به‌طور مثال اوراق قرضه 30 ساله آمریکا یکی از شاخص‌های کلیدی بورس‌های این کشور است.
وی افزود: در ایران با وجود آنکه پیشینه کافی برای انتشار اوراق قرضه وجود دارد، اما استفاده از آن در دستور کار نیست.
وی با اشاره به سابقه انتشار اوراق قرضه در کشور، ادامه داد: پس از اشغال ایران در شهریور 1320، دولت به‌علت کمبود منابع مالی برای نخستین بار اقدام به انتشار حدود 200 میلیون تومان اوراق قرضه کرد. پس از آن نیز برای اصلاحات ارضی، دولت به جای اینکه از بانک‌ها وام بگیرد اوراق قرضه 5 ساله اصلاحات ارضی را منتشر کرد.
آرمان گفت: در ابتدای دهه 50 شمسی نیز، در زمانی که دولت تصمیم گرفت تمامی مراکز اداری، بانک‌ها و سفارتخانه‌ها را به اراضی عباس‌آباد منتقل کند به جای چاپ پول، اوراق قرضه 7 ساله اراضی عباس‌آباد را منتشر کرد.
رئیس سابق اداره مطالعات و بررسی‌های اقتصادی بورس تهران افزود: پس از انقلاب، فقها اعلام کردند اوراق قرضه ربوی است و انتشار آن متوقف شد، اما اوراق اراضی عباس‌آباد همچنان مورد معامله قرار می‌گرفت، زیرا هنوز سررسید نشده بود.
**ضربه سود بالا به بانک‌های ورشکسته
به گفته وی بانک‌های ایران در شرایط فعلی ورشکسته هستند و بدهی آن‌ها به بانک مرکزی بسیار بالاست. علاوه‌بر آن، بدهی‌های معوقه زیادی دارند که در برخی موارد کسانی که آن پول‌ها را گرفته‌اند، به خارج کشور رفته‌اند.
وی ادامه داد: این در حالی است که بانک در ازای سودی که به سپرده‌گذاران می‌دهد، باید بتواند درآمدی هم داشته باشد و از همین‌رو افزایش نرخ سود بانکی موجب وارد آوردن فشار بیشتری بر بانک‌ها خواهد بود که بانک‌های ایران تحمل این فشار را در شرایط فعلی ندارند. بنابراین اعمال این سیاست همانند سایر سیاست‌های اشتباه می‌تواند بازتاب‌های منفی زیادی داشته باشد.
آرمان با اشاره به اینکه برای حل این مسائل راهکارهایی وجود دارد، گفت: به‌طور مثال در نشستی که در زمان ریاست دکتر نوربخش بر بانک مرکزی داشتیم، شهردار وقت تهران در تلاش بود تا برای اجرای پروژه نواب، اوراق مشارکت منتشر کند. در همان زمان اعلام کردم سپرده‌های مدت‌دار، اوراق بهادار تلقی می‌شوند و بانک‌ها پیش از سررسید هیچ‌گونه تعهدی نسبت به نقد کردن آن‌ها ندارد و این کار باید در بورس صورت گیرد.
این اقتصاددان به تجربه انتشار اوراق قرضه در بورس‌های جهان اشاره کرد و افزود: در آمریکا نیز این اوراق با نام CD (گواهی های سپرده یا certificates of deposit ) منتشر می‌شود، اما در ایران، با وجود اینکه همه ادعا می‌کنند متخصص اقتصاد هستند، اما تفاوت بین پول و شبه پول را نمی‌دانند، این در حالی است که همه کشورها تلاششان بر این است که میزان شبه پول و سپرده‌های مدت‌دار بخش بزرگی از نقدینگی را تشکیل دهد.
**خروج سپرده‌های کوتاه‌مدت از بانک‌ها
وی ادامه داد: به همین دلیل است که در زمان افزایش نرخ ارز و یا رشد قیمت طلا و مسکن در ایران، مردم سپرده‌های بلندمدت خود را به پول نقد تبدیل کرده و به فعالیت‌های سوداگرانه روی می‌آورند. بنابراین دولت ایران نیز چاره‌ای جز افزایش نرخ سود بانکی نمی‌بیند.
آرمان با بیان اینکه دولت برای کنترل نقدینگی و خارج کردن سرمایه‌ها از بازارهای سوداگری می‌تواند سود سپرده‌های مدت‌دار 3 تا 30 ساله را چند درصد بالاتر از نرخ سود سپرده‌های کوتاه‌مدت قرار دهد، گفت: این حساب‌ها شامل حساب جاری در بانک‌ها می‌شود و نکته مهم آن است که اوراق منتشرشده در قالب سپرده‌های مدت‌دار، پیش از سررسید قابل تبدیل به پول نقد نیستند و درنتیجه در بورس مانند سهام می‌توانند معامله شوند.
وی افزود: سود این اوراق را نیز می‌توان متناسب با مدت سپرده‌گذاری تعیین کرد. به این صورت که اوراق سه‌ساله نرخ بهره کمتری داشته باشند و هر چقدر زمان سپرده بیشتر می‌شود نرخ سود نیز بالاتر رود.
رئیس سابق اداره مطالعات و بررسی‌های اقتصادی بورس تهران گفت: با این حال از این ابزار استفاده نشد و حتی در همین وقایع اخیر که قیمت سکه و دلار و سایر ارزها در بازار افزایش پیدا کرد، میزان خروجی پول سپرده‌های کوتاه‌مدت از بانک‌ها شدت گرفت، به‌طوری که حتی امکان گرفتن یک وام 20 میلیون تومانی نیز عملاً وجود نداشت.
** چند درصد سود بیشتر، بخش بزرگی از نقدینگی ایرانیان را جمع می‌کند
وی ادامه داد: ساز و کار این اوراق به این شکل است که اوراق مدت‌دار را دولت به بانک‌ها بخشنامه می‌کند تا سپرده‌های مدت‌دار را در بورس منتشر کنند. بانک‌ها در قبال نقد کردن این اوراق تا زمان سررسید تعهدی ندارند و مانند سایر کشورها باید در بورس مورد معامله قرار گیرد و هر بانک اوراق سپرده مربوط به خود را عرضه می‌کنند.
آرمان با اشاره به اینکه برای جذاب‌شدن این اوراق باید نرخ سود آن‌ها را به‌درستی تعیین کرد، افزود: به‌طور مثال، نرخ بهره بانکی در انگلستان نیم درصد است، اما سود اوراق قرضه دولتی 10 ساله در آنجا 1.5 درصد است که حکایت از سودی سه برابری دارد، اما در ایران لازم نیست سود چند برابر شود و تنها چند درصد سود بیشتر باعث جمع‌آوری بخش بزرگی از نقدینگی در جامعه خواهد شد.
وی به تجربه‌های موفق بورس در ایجاد شرکت‌های بزرگ پس از انقلاب اشاره کرد و گفت: در ایران توانستیم دو شرکت را با تکیه‌بر سهامداران خرد تأسیس کنیم. یکی از این شرکت‌ها به نام توسعه معادن روی با 130 هزار سهامدار که به‌طور میانگین هر نفر 85 هزار تومان سهام خریداری کرده بودند تأسیس شد و شرکت سرمایه‌گذاری صنعتی ایران نیز با بیش از 220 هزار نفر سهامدار شکل گرفت.
آرمان ادامه داد: با توجه به پیشینه‌هایی که در ایران قبل و بعد از انقلاب داریم، دولت باید پروژه‌های خاصی را تعریف کند؛ پروژه‌هایی مانند ساخت آزادراه‌ها، مجهز کردن زمین‌های کشاورزی به آبیاری مدرن، افزایش تولید شکر، ذرت و… که متأثر از تحریم‌ها نباشند تا مردم بداند پولشان را برای چه می‌دهند و از این طریق، نقدینگی از جامعه جمع شود.
وی افزود: ضمن اینکه اگر نرخ سود بانکی بالا رود بورس هم آسیب فراوانی خواهد دید و قیمت سهام شدیداً سقوط خواهد کرد، زیرا این کار یک‌بار انجام شد و بورس را نابود کرد.
