رمزگشایی از «منافع غیرقابل بازگشت برجام»
حفظ توافق هسته‌ای و نحوه اجرا و تداوم آن همچنان به عنوان یکی از موضوعات اصلی عرصه سیاست خارجی کشور محسوب می‌شود.
ایران همواره اعلام کرده است که با وجود کارشکنی‌ها و بدعهدی‌های طرف آمریکایی نمی‌خواهد به عنوان ناقض برجام شناخته شود. با این وصف این هشدار از سوی مقامات کشورمان به طرف مقابل داده شده که در صورت لغو برجام گزینه‌های دیگری در دستور کار قرار می‌گیرد.
بر همین اساس، دیروز حسن روحانی در جمع دانشجویان اظهار کرد: ما در مذاکرات هسته‌ای و در توافق برجام به مواردی رسیدیم و به منافعی رسیدیم که غیرقابل بازگشت بوده و هیچ‌کس نمی‌تواند آنها را باز گرداند؛ نه آقای ترامپ نه ده‌تا ترامپ دیگر، اینها غیرقابل بازگشت است.
با این وجود برخی تحلیلگران معتقدند برجام به آن اهدافی که انتظار می‌رفت دست نیافته و بر همین اساس نمی‌توان گفت که توافق هسته‌ای به نقطه‌ای غیرقابل بازگشت از حیث منافع سیاسی و اقتصادی برای کشورمان رسیده است. این موضوعی است که آن را با برخی صاحبنظران به بحث گذاشته‌ایم.
آمادگی برای خروج از برجام یا رسیدن به نقطه‌ای بی‌بازگشت؟
رئیس‌جمهور در مراسم دیروز با بیان این‌که منفعت برجام غیرقابل بازگشت است، گفت: امسال در سازمان ملل آنچه ایران گفت بیش از 190 کشور همان را می‌گفتند و یک کشور به نام آمریکا و یک رژیم اشغالگر به نام رژیم صهیونیستی حرف دیگری می‌گفتند. این پیروزی ماست. ما در صحنه دیپلماسی موفق شده‌ایم، ما به دنیا میگفتیم در پی ساخت بمب اتم نیستیم، دنبال فعالیت هسته‌ای صلح‌آمیز هستیم، آمریکایی‌ها و برخی کشورها می‌گفتند ایران دروغ می‌گوید، مخفیانه بمب می‌سازد، برجام به دنیا ثابت کرده که ما راست میگفتیم و بدخواهان ما دروغ می‌گفتند، این قابل بازگشت است؟ خیر.
این اظهارات در حالی بیان شد که محمدجواد ظریف در اظهاراتی متفاوت از آمادگی تهران برای خروج از توافق هسته‌ای خبر داد.
وزیر امور خارجه کشورمان در مصاحبه با نشریه نیوزویک تاکید کرد که ایران هم اکنون در حال بررسی چند سناریوی مختلف در رابطه با برجام و نیز واکنش‌های اتحادیه اروپا و کنگره به لغو احتمالی این توافق از سوی ترامپ است.
او در این مصاحبه ضمن تائید این موضوع که آمریکا از تحریم به عنوان ابزار استفاده می‌کند، خاطرنشان کرد: آمریکا در هر شرایطی اولویت اولش اعمال تحریم‌هاست. مشکل بعد آن است که دولت ترامپ تمام تلاش خود را کرده است که یک جو پرتنش ایجاد کند که باعث جلوگیری از منفعت ایران از برجام می‌شود.
ظریف همچنین درباره احتمال از سرگیری مذاکرات هسته‌ای تصریح کرد: هر کس در این مذاکرات حضور داشته است، می‌داند که اگر مذاکرات از سر گرفته شود مانند باز کردن دوباره یک جعبه پاندورا خواهد بود که بستن آن غیرممکن است.
همچنین وزیر امورخارجه کشورمان در گفت‌وگو با شبکه «الجزیره»، دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا را به واسطه تهدیداتش در خصوص عقب‌نشینی از برجام مورد انتقاد قرار داد.
ظریف گفت اظهارات رئیس‌جمهور آمریکا «به صلح و امنیت منطقه کمک نمی‌کند» و به منافع طولانی مدت آمریکا ضربه وارد می‌کند. وی تصریح کرد درصورت نقض برجام از سوی آمریکا، ایران آماده است از این توافق خارج شود.
در همین راستا قرائن و شواهد موجود حاکی از تلاش آمریکا برای کمرنگ کردن برجام و اعمال تحریم‌های بیشتر علیه ایران است.
دونالد ترامپ از زمان روی کار آمدن همواره برجام را بدترین توافقی توصیف کرد که تاکنون شاهد آن بوده است. بی‌تردید این نگاه ترامپ از سوی برخی جنگ‌طلبان و سیاستمداران تندروی آمریکا حمایت می‌شود.
حضور مستشاری ایران در سوریه و عراق، حمایت از حزب‌الله لبنان و تقویت توانمندی‌های دفاعی و موشکی کشورمان همواره از جمله بهانه‌هایی بوده که آمریکا آن را ناشی از عدم پایبندی ایران به برجام عنوان کرده است اما ظاهرا آمریکا تنها به این موضوع بسنده نمی‌کند بلکه به‌گفته سخنگوی کاخ سفید، ترامپ خواهان یک استراتژی گسترده در قبال ایران است.
به گزارش بازتاب و به نقل از پایگاه اینترنتی کاخ سفید، سارا سندرز با طرح اتهامات تکراری علیه کشورمان گفت که رئیس‌جمهور آمریکا به دنبال یک استراتژی گسترده برای مواجهه با تمام رفتارهای بد ایران و نه فقط توافق هسته‌ای است.
سخنگوی کاخ سفید همچنین درباره این‌که اگر رئیس‌جمهور پایبندی ایران به توافق هسته‌ای را در 15 اکتبر تائید نکند، این کنگره است که باید درباره وضع مجدد تحریم‌ها علیه ایران تصمیم‌گیری کند، گفت که نمی‌خواهد درباره جزئیات تصمیم رئیس‌جمهور تا زمانی که به طور علنی اعلام می‌شود، اظهار نظر کند.
ادامه بهانه‌تراشی‌های آژانس
موضع‌گیری‌های مقامات کاخ سفید علیه برجام البته از سوی برخی مقامات سابق و فعلی سیاسی ایالات متحده و رسانه‌های متعدد آمریکایی مورد انتقاد قرار گرفته است.
از سویی دیگر روسیه و چین و اتحادیه اروپا ضمن انتقاد از موضعگیری آمریکا تلاش‌هایی را برای برقرار نگه داشتن برجام انجام دادند.
کمیسیون اروپا با تاکید بر موثر بودن این توافق تذکر داد که «تمام طرف‌ها» باید به تعهدات خود پایبند بمانند.
سخنگوی کمیسیون اروپا در گفت‌وگو با خبرنگاران برجام را «راه‌حلی قابل دوام و درازمدت» برای مساله هسته‌ای جمهوری اسلامی توصیف کرد که «به تمام طرف‌های درگیر اطمینان لازم را می‌دهد».
در همین راستا، هلگا اشمید معاون فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با یوکیا آمانو مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به برجام دیدار کردند.
در این دیدار دو طرف درباره اجرای کامل برجام در وین با هم به تبادل‌نظر پرداختند.
با این حال مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با بیان این‌که آژانس به نظارت و راستی‌آزمایی تعهدات هسته‌ای ایران طبق برجام ادامه می‌دهد، گفت: هر زمان که لازم باشد برای دسترسی به سایت‌های نظامی ایران اقدام می‌کنیم.
به گزارش ایسنا، یوکیو آمانو در گفت‌وگو با روزنامه لس‌آنجلس تایمز، در پاسخ به این سوال که آیا آژانس از سایت‌های نظامی ایران نیز بازرسی می‌کند، اظهار کرد: زمانی که ما ضرورت آن را احساس کنیم به دنبال دسترسی به این مکان‌ها خواهیم رفت. ما تفاوتی میان مکان‌های نظامی و غیرنظامی قائل نیستیم اما درباره جزئیات جایی که می‌رویم صحبت نمی‌کنیم.
این سخنان در حالی مطرح می‌شود که مقامات کشورمان همواره تاکید کرده‌اند که بازدید از سایت‌های نظامی از جمله نکات مورد توافق طرف‌های مذاکره‌کننده در برجام نبوده و به هیچ نهادی اجازه بازرسی از این مراکز را نمی‌دهند.
آمریکا به‌دنبال امتیازات بیشتر
فواد ایزدی، استاد دانشگاه در گفت‌وگو با جام‌جم درباره آینده برجام و تلقی دولتمردان از موفقیت‌آمیز بودن برجام و تداوم آن گفت: برجام در نهایت یک توافق است و توافق همان‌طور که بسته و اجرا می‌شود به همان صورت هم می‌تواند نقض شود. برجام از ابتدای اجرای آن همواره از سوی آمریکایی‌ها نقض شده و این شامل هم روح و هم مفاد برجام شده است بنابراین سخنی مبنی بر این‌که ده ترامپ هم روی کار بیایند، نمی توانند درباره برجام کاری بکنند، حرف صحیحی نیست. عمده کاری که از سوی دست‌اندرکاران اجرایی کشور صورت می‌گیرد، توجیه ناموفق بودن برجام است و البته این گونه سخن گفتن بیشتر طرف مقابل را به اقدامات شدیدتر وادار می‌کند. به گفته وی که از منتقدان برجام است، از نظر آمریکا برجام به اهداف خود یعنی محدودیت هسته‌ای در زمینه‌های مختلف رسیده و از سوی دیگر آمریکا طمع بیشتری دارد و می‌خواهد علاوه بر محدودیت هسته‌ای، تحریم‌های بیشتری را علیه کشورمان اعمال کند. متاسفانه از ابتدا در مورد برجام اغراق صورت گرفته و در مورد نتایج آن هم در دوران انتخابات غلو شده است. به نوعی که برای برخی از دولتمردان موضوع حیثتی شده، اما باید به این نکته توجه داشت که ادامه این شیوه و به‌کار گیری این ادبیات گفتاری بیشتر به ضرر برجام است، چون باعث طمع بیشتر آمریکایی‌ها برای نقض مکرر برجام و اعمال تحریم‌های شدیدتر می‌شود.
در نقطه مقابل این تحلیل، اما دکتر علی خرم تحلیلگر مسائل سیاسی درباره منافع برجام به جام‌جم گفت: توافق هسته‌ای سه بهره برای کشورمان شامل برداشتن تحریم‌های سیاسی، تحریم‌های اقتصادی و اثبات حسن نیت جمهوری اسلامی ایران داشته است.
وی که از حامیان توافق هسته‌ای است، خاطرنشان کرد: آمریکا با بهانه‌هایی مبنی بر دست داشتن عراق در ساخت بمب هسته‌ای به این کشور حمله کرد و همین اتهامات را متوجه ایران ساخت، اما با این وصف بعد از رفت و آمدهای آژانس انرژی اتمی به ایران، حسن نیت کشورمان مبنی بر دست نداشتن در ساخت بمب هسته‌ای در عرصه بین‌المللی ثابت شد.
وی مهم‌ترین منفعت توافق هسته‌ای را برداشتن تحریم‌های سیاسی از ایران عنوان کرد و گفت: قبل از برجام رفت و آمد چندانی به لحاظ سیاسی میان ایران و برخی کشورها از جمله اتحادیه اروپا صورت نمی‌گرفت، اما بعد از برجام این روند تغییر پیدا کرد و مقامات ایرانی و اروپایی به صورت متقابل چندین سفر انجام دادند و زمینه همکاری های اقتصادی و سیاسی فراهم آمد.
علی خرم، برداشتن تحریم‌های اقتصادی را از دیگر مواهب برجام خواند و تصریح کرد: افزایش تولید و صادرات نفت از 800 هزار بشکه به دومیلیون و 400 بشکه و انعقاد قراردادهای فروش بوئینگ، ایرباس، بستن قراردادهای تجاری با شرکت‌های خودرو سازی رنو، بنز، پژو و … از دیگر مزایای برجام در سایه برداشتن تحریم‌های اقتصادی بود.
وی خاطرنشان کرد، برخی به اشتباه گمان می‌کردند که از فردای برجام، رونق در کسب و کار حاصل خواهد شد در صورتی که بعد از انجام قراردادهای مذکور، چند سالی باید طول بکشد تا آثار آن بر کسب و کار افراد و بخش خصوصی معلوم شود.
خرم، برآورده نشدن برخی انتظارات را در عرصه اقتصادی، ناشی از اختلاف نظر ایران و آمریکا در مورد روح و نه نص برجام دانست.
اما و اگرهای تداوم برجام
با همه خوش‌بینی‌ها و بدبینی‌ها به آینده برجام، باید این نکته را در نظر داشت که به‌نظر می‌رسد هدف از فشارهای جدید غرب به ایران، تن دادن به دور تازه‌ای از مذاکرات است که در چارچوب برجام 2و3 پیش از این مطرح شده بود. همنوایی آژانس با واشنگتن درباره بازدید از مراکز نظامی کشورمان نشان می‌دهد کاخ سفید می‌خواهد از مسیر برجام به خواست خود برای محدودسازی برنامه موشکی تهران برسد.
این البته نکته‌ای است که بارها با مخالفت ایران روبه‌رو شده و بعید است تکرار آن بتواند دستاورد جدیدی برای ایالات متحده به ارمغان بیاورد.
