ویکیپدیا چگونه اداره می‌شود؟
ویکیپدیا ششمین وب سایت محبوب در جهان است. این ابزار سریع‌ترین راه برای پیدا کردن پاسخ هر نوع سوالی است. البته می‌توانید منابع تخصصی و معتبر‌تری را برای پاسخ سوال‌هایتان در اینترنت بیابید ولی هیچ منبعی جامع‌تر از ویکیپدیا نیست. با این‌حال اندکی از میلیون‌ها کاربر ویکیپدیا به این می‌اندیشند که محتوای آن از کجا تأمین می‌شود، یا اینکه چرا سایتی که دست‌کاری مطالب آن برای همگان آزاد است به هم نمی‌ریزد. با وجود اقیانوسی از محتوا، این زیربنای اطلاعاتی محصول جمعیت کوچکی از داوطلبان است. رشد پایدار ویکیپدیا به این گروه خودگردان و فرهنگ سازمانی‌ای که در طول زمان ایجاد کرده‌اند بستگی دارد.
ویرجینیا پاسترل: ویکیپدیا ششمین وب سایت محبوب در جهان است. این ابزار سریع‌ترین راه برای پیدا کردن پاسخ هر نوع سوالی است. البته می‌توانید منابع تخصصی و معتبر‌تری را برای پاسخ سوال‌هایتان در اینترنت بیابید -نظیر دایره‌المعارف فلسفی استنفورد- ولی هیچ منبعی جامع‌تر از ویکیپدیا نیست. نسخۀ انگلیسی ویکیپدیا، بزرگ‌ترین نسخه در بین ۲۸۷ زبان مختلف، هم اکنون حاوی بیش از چهار و نیم میلیون مدخل است، و هر کدام از ۱۱ نسخهٔ دیگر، به‌تنهایی بیش از یک میلیون مدخل دارند.
تعداد کمی از ده‌ها میلیون کاربر ویکیپدیا به این می‌اندیشند که محتوای آن از کجا تأمین می‌شود، یا اینکه چرا سایتی که منابع آن به صورت جمعی تأمین شده و دست‌کاری مطالب آن برای همگان آزاد است (حداقل از نظر تئوریک)، به هم نمی‌ریزد. محتوای ویکیپدیا، همانند گوگل، جاری و سیال است، بی‌آنکه سرچشمهٔ آن برای کسی اهمیتی داشته باشد. درعین حال، صرف وجود این‌همه مطلب، خود معجزه‌ای چشمگیر است. با وجود اقیانوسی از محتوا، این زیربنای اطلاعاتی محصول جمعیت کوچکی از داوطلبان است. در حال حاضر تنها حدود ۳۰۰۰ ویراستار بیش از صد ویرایش در ماه را در بخش زبان انگلیسی ویکیپدیا اعمال می‌کنند، در حالیکه در اوایل سال ۲۰۰۷ میلادی تغییرات توسط بیش از ۴۷۰۰ نفر اعمال می‌شد. این کاربران متعهد، بدون هیچگونه جهت‌دهی درونی یا شناسایی بیرونی، میلیون‌ها صفحه از محتوای سایت را خلق، بازنگری و نگهداری می‌کنند.
اما درواقع آن‌ها این کار را برای شما انجام نمی‌دهند. «ریچارد جنسن» یکی از ویراستاران ویکیپدیا در مقاله‌ای که در سال ۲۰۱۲ میلادی در ژورنال تاریخ نظامی به چاپ رسید می‌نویسد، ویکیپدیا «توسط ویراستاران و به نفع ایشان اداره می‌شود.» (جنسن، استاد تاریخ بازنشسته و دانشمندی معتبر، در بین ویراستارهای ویکیپدیا از نوادر است.) برعکس کمک به ساخت نرم‌افزارهای رایگان، کار با ویکیپدیا مزیت شغلی کمی دارد. این کار یک سرگرمی است که ترکیبی از پاداش درونی و اجتماعی را در بر دارد. مردم ویکیپدیا را ویرایش می‌کنند، صرفا به این دلیل که از این کار لذت می‌برند.
و این همزمان نبوغ و آسیب‌پذیری این سازمان را می‌رساند. رشد پایدار ویکیپدیا — در واقع حضور پایدارش— به این گروه خودگردان و فرهنگ سازمانی‌ای که در طول زمان ایجاد کرده‌اند بستگی دارد. ولی ساختاری باز که خلق این همه مدخل راجع به این همه موضوع را ممکن کرد، حملات پایان‌ناپذیری را نیز از جانب ویرانگران و سایر کنشگران مغرض به خود می‌بیند. این امر ویراستاران وقت را بر آن داشت که، برای تضمین همگرایی ویکیپدیا، نسبت به ورود ویراستان جدید حساس و حتی دشمن شوند. اگر ویکیپدیا در نهایت محو شود، دلیلش را باید در بستر فرهنگی جستجو کرد که آغاز فعالیتش هوشمندانه بود، ولی سپس از پویایی به رخوت تنزل کرد.
البته هنوز ویکیپدیا از پویایی بالایی برخوردار است. «داریوش جمیلنیاک»، دانشمند برجسته و استاد مدیریت دانشگاه کومینسکی در ورشو، همانند جنسن، از اندک دانشگاهیانی است که به شدت با ویکیپدیا همکاری می‌کنند. (او یکی از ۴۰ نمایندهٔ جهانی ویکیپدیا است، کاربری که از بالا‌ترین مزیت فنی برخوردار است.) او در کتاب علم همگانی؟ قوم‌نگاری ویکیپدیا[۱]، که در ماه مه سال ۲۰۱۴ توسط انتشارات دانشگاه استنفورد به چاپ رسید، مطالعه قوم‌نگارانۀ وسیعی از فرهنگ متناقض ویکیپدیا که همزمان تساوی‌گرایانه و سلسه‌مراتبی؛ قانون‌مدار و اجماع‌مدار؛ و مشارکتی و ناسازگارانه است، اراِیه می‌دهد.
جمیلنیاک در مقدمهٔ کتابش توضیح می‌دهد که «سعی بر حل معمای چرایی عملکرد طرح سازمانی و بی‌همتای ویکیپدیا دارد؛ این طرح نباید کارآیی داشته باشد، ولی دارد.» یک چالش این است که —با اینکه تعداد افراد درگیر کم است— ویکیپدیا چندان گروه منظم و منسجمی نیست. در واقع در ویکیپدیا هیچکس مسئول نیست. (حتی یکی از بنیان‌گذاران ویکیپدیا، «جیمی ویلز» نقش خود را در ویکیپدیا به عنوان پادشاه بریتانیا بیان می‌کند.) به غیر از موارد نادر، ویکیپدیا انجمنی خودگردان و بدعنق است که بعد از مناظره‌های متمادی به اجماع تکیه می‌کند.
اعضای ویکیپدیا سیستمی حرفه‌ای از قوانین و کنترل را، بدون مدیریت مرکزی، طراحی کرده‌اند که با پنج اصل زیر شروع می‌شود:
۱) ویکیپدیا یک دایرةالمعارف است.
۲) دیدگاه ویکیپدیا کاملا بی‌طرفانه است.
۳) محتویات ویکیپدیا رایگان است و هر کس می‌تواند از آن استفاده کرده و آن را ویرایش و منتشر کند.
۴) ویراستاران باید با همدیگر با احترام و نزاکت برخورد کنند.
۵) ویکیپدیا قوانین قاطع و محکمی ندارد.
دیدگاه بی‌طرفانهٔ ویکیپدیا، با دو «سیاست محتوایی اصلی» دیگر همراه است: اثبات‌پذیری و منع پژوهش اولیه، که با همدیگر به این معناست که «همۀ محتویات ویکیپدیا باید قابل استناد به یک منبع قابل اعتماد و چاپی باشند.» یک ویراستار نمی‌تواند تنها یک واقعیت را اضافه کند. (مثلا در یک مورد، «فیلیپ راث» از ویکیپدیا درخواست کرد که توضیحات دربارۀ اصالت رمانش لکه انسانی را اصلاح کند. او پاسخی به این مضمون از یکی از مسوولان ویکیپدیا دریافت کرد: «متوجه منظور شما هستم که نویسندهٔ اثر بالا‌ترین مقام مسوول آن است، ولی ما نیازمند منابع ثانویه هستیم.»
اثربخشی قوانین مستلزم اعمال و تفسیر هستند. بالاخره فردی و به شیوه‌ای باید قدرت را اعمال کند. برخلاف آنچه عبارت «نظم خودبه‌خودی» پیشنهاد می‌کند، چنین نظمی بدون کنترل عمودی و بطور جادویی حاصل نمی‌شود. این نتیجهٔ تصمیمات غیرمرکزی و کوچک بسیاری است. در مورد ویکیپدیا، چنین تصمیماتی با این فعالیت ساده آغاز می‌شوند: نگارش مداخل دائرةالمعارف. ویراستاران تغییراتی را در مقالات اعمال می‌کنند، مرجع و تصویر اضافه می‌کنند، ویرایش‌های نامناسب را تغییر داده یا خنثی می‌کنند. تقریباً همه تمرکز عده‌ای بر کنترل مواردی نظیر خشونت، تغییراتی که با نیت بد انجام می‌گیرند و نقض راهنمای ویکیپدیا است. برخلاف تصور رایج، بحث‌بر‌انگیز‌ترین صفحات ویکیپدیا معمولاً صفحات با ثبات و مهم هستند، چرا که ویراستاران با عقاید متفاوت اطلاعاتی اضافه می‌کنند، البته این اطلاعات تابع قوانین ویکیپدیا مبنی بر بی‌طرف بودن و منبع داشتن است. به عنوان مثال، مدخل «جورج بوش» بسیار مفصل و غیراحساسی است. عبارات غلوآمیز و سوگیرانه به تدریج در حال محو شدن هستند.
ویکیپدیا در صفحات بحث و گفتگو اختلافات محتوای مقالات را به مناظره می‌گذارد. اختلاف‌ها تنها وقتی به پایان می‌رسند که نتیجه مورد توافق همه اعضاء بدست آمده باشد. (لذا اصرار و پافشاری به اندازهٔ استدلال در تصمیم‌گیری موثر است. به اعتراف جمیلنیاک «به ستوه آوردن مخالفان راهکاری رایج در بین ویراستاران مجرب ویکیپدیا است. خود من بار‌ها به این روش متوسل شده‌ام.») ویکیپدیایی‌ها همچنین در مورد مسائل سازمانی (نظیر ارتقاء ویراستاران واجدالشرایط به سمت مسئول؛ رایج‌ترین سمت مدیریتی) مناظره می‌کنند. آن‌ها بررسی می‌کنند که چه قوانین جدیدی را به کار گیرند و تا چه حد افرادی را که قوانین را زیر پا می‌گذارند تحریم کنند. چنین مناظره‌ها و بحث‌هایی به شرکت‌کننده‌گان حس قوی تعلق و وابستگی می‌بخشد.
همهٔ این فعالیت‌ها باعث می‌شوند که ویکیپدیا به خوبی فعلی‌اش فعالیت کند. حتی ویکیپدیایی‌های دلسوز اعتراف می‌کنند که این فعالیت‌ها هزینه‌های سنگینی نیز در بر دارد. به نوشتهٔ جمیلنیاک «نظارتی که همکاران ویکپیدیایی برروی یکدیگر اعمال می‌کنند واقعاً بالاست.» به گفتهٔ او، «رفتار همه ضبط شده و کنترل شرکت‌کنندگان به‌وسیلهٔ درجهٔ بالایی از قوانین و روش‌ها حتی برای سازمانی دیوان‌سالار عجیب به نظر می‌رسد.»
از حیث نظری، هر کس می‌تواند به مقالات ویکیپدیا کمک کند و هر کس می‌تواند سیاست یا قانون جدیدی پیشنهاد کند. در واقع، عملکرد ویکیپدیا همانند یک انجمن بسته است که از علم روشمند و نوعی مقاومت خشن ولی نامحسوس برای دفع سایرین استفاده می‌کند. مساوات گرایی که توسط ویکیپدیا اظهار شده به این معناست که مقام و جایگاه ویراستار در دنیای خارج از ویکیپدیا، از جمله تخصص عمیق او در موضوعی خاص، در ویکیپدیا اعتباری ندارد. اما سلسه مراتب داخلی هنوز پابرجاست. مقام ویراستار از تسلط بر قوانین در حال ازدیاد ویکیپدیا، درگیر شدن در مناظرات انجمن و بدست‌آوردن سابقهٔ سختکوشی نشأت می‌گیرد. همچنین، تعداد ویرایش‌های محض نیز بسیار مهم است و همانطور که جمیلنیاک گلایه می‌کند، «هزار اصلاح جزئی کمک بیشتری به جایگاه سازمانی می‌کند تا خلق یک مقالهٔ بی‌عیب و نقص هزار کلمه‌ای.»
سیاستگذاری‌های رسمی ویراستاران را ملزم می‌کند که اشتباهات غیرمغرضانه تازه‌واردان را تحمل کنند («لطفا تازه‌واردان را گاز نگیرید»)، ولی ویراستاران فعال معمولاً تغییرات آن‌ها را بدون توضیح به حالت اولیه برمی‌گردانند. به گفتهٔ جنسن که از سال ۲۰۰۵ میلادی به ویراستاری ویکیپدیا مشغول بوده است، «فعالان در این حوزه ۵ و حتی ۱۰ سال فعالیت کرده‌اند و اشتباهات کوچک را تحمل نمی‌کنند.» او به یاد می‌آورد که درکارگاهی که راه انداخته بود، یک متخصص شناخته‌شده در زمینهٔ تاریخچهٔ مونتانا سعی کرده بود پاراگرافی را به سایت اضافه کند. مطلب مورد نظر توسط ویکیپدیا فوراً حذف شد.
یکی از دلایل عدم اعتماد ویراستاران به اعضای جدید، تجربه‌های تلخ است. به گفتهٔ جمیلنیاک در مصاحبه‌ای، «اگر شما وقت بگذارید و آخرین تغییرات را مروری بکنید، بعد از یکی دو ساعت این احساس به شما دست می‌دهد که اکثر افراد دنیا دانش‌آموزان مقطع ابتدایی هستند.» برخی ویراستارانِ ویرانگر متن مقاله را با حروف تصادفی جایگزین می‌کنند. ویرایش، به جای ارتقاء محتوای مقاله، معمولاً به عنوان یک پادزهر علیه خراب‌کاری ویراستاران مغرض جا افتاده است. ممکن است جمیلنیاک و سایرین از تأکید ویکیپدیا بر تعداد ویرایش‌ها انتقاد کنند، اما ارزش دادن به تعداد بالای ویرایش، حتی اگر از روی رقابت باشد، فایده‌ای نهفته دارد: ویراستاران را تشویق می‌کند که به کشف و اصلاح تخریب بپردازند. نظارت بی‌پایان، محتوای سایت را از فرسودگی محافظت می‌کند.
اما نگرش ویکیپدیا که عده‌ای را در مقابل دیگران قرار می‌دهد، آیندهٔ ویکیپدیا را تهدید می‌کند؛ زیرا ویرایشگران فعلی رانده شده و جایگزین نمی‌شوند. شغل «آدریان وادویتز»، دانشمند ادبی و ویرایشگر تحسین شدۀ ویکیپدیا که آوریل گذشته از صدمات صخره نوردی جان سپرد، را در نظر بگیرید. او ویرایش‌هایش را در سال ۲۰۰۴ آغاز کرد و در نهایت در بیش از ۴۹۰۰۰ مورد به ویرایش سایت کمک کرد. از جمله کمک‌های او، ایجاد مداخل بسیاری در زمینهٔ زنان نویسنده و تاریخ زنان است. ولی کمک‌های اولیه او امروزه هرگز نمی‌توانست پایدار بماند. با اعلام اینکه کتاب پاملا[۲] نوشتهٔ «سموئل ریچاردسون» «سنت نگارش رمان‌های معرفتی را پایه‌گذاری کرد» و «استفادۀ هنرمندانه از نقل قول غیرمستقیم و کنایه در نهایت باعث شد [جین] آستین به یکی از تأثیرگذار‌ترین و مورد تحسین‌ترین رمان‌نویسان اوایل قرن نوزده تبدیل شود.» خلاصه‌نویسی وادویتز قانون ممنوعیت تحقیقات اولیه را نقض کرده و فاقد پانویس منابع معتبر بود. در آن زمان، ویرایش‌های او پایدار ماند و این ویرایش‌ها زمینه را برای مقالاتی که امروزه پانویس دارند فراهم کرد.
ولی ویکیپدیای بالغ و محتاط امروز، چنین همکاری‌های قانون‌شکنانه را، هرچند که با حسن‌نیت انجام بگیرد، به جای اصلاح و تکمیل تدریجی، فوراً خنثی می‌کند.
گر ویکیپدیا محصولی کامل و تمام‌شده بود، هیچ کدام از این مسائل دیگر اهمیتی نداشت. ولی اینطور نیست. با گذشت زمان، مطالب بیشتر و بیشتری اضافه شده و بسیاری از مقالات هنوز از کیفیت مقالات دائرةالمعارف برخوردار نیستند.
وادویتز دقیقاً از افراد مطلع و مشتاقی بود که ویکیپدیا نیاز داشت. اما احتمالاً کسانی که جای او را می‌گیرند از ترس عرصه را ترک می کنند. مطالعه‌ای توسط «آرون هفیکر»، یکی از محققان بنیاد ویکیپدیا، به این نتیجه رسید که در سال ۲۰۱۱ میلادی کمتر از ۱۰ درصد «تازه‌واردان شایسته» که تغییراتی را با حسن‌نیت انجام دادند، فعالیت ویرایشی خود را برای حداقل دو ماه ادامه داده‌اند. درحالی‌که در نیمهٔ اول سال ۲۰۰۶ میلادی، این تعداد به بیش از ۲۵ درصد می‌رسید؛ سالی که انجمن ویراستاران هنوز در حال رشد بود.
اگر ویکیپدیا محصولی کامل و تمام‌شده بود، هیچ کدام از این مسائل دیگر اهمیتی نداشت. ولی اینطور نیست. با گذشت زمان، مطالب بیشتر و بیشتری اضافه شده و بسیاری از مقالات هنوز از کیفیت مقالات دائرةالمعارف برخوردار نیستند. یک صفحهٔ خوب ویکیپدیا پایبند به قوانین بیطرفی و منبع‌داشتن است. اما احتمالاً تکه‌های جسته و گریخته‌ای از واقعیت را، بدون زمینه‌ای که دلیل انتخاب این واقعیت‌های خاص را توضیح دهد، اراِیه می‌دهد. به همین دلیل، مثلاً، مورخ ملکم روربو، نویسندهٔ کتاب روزهای طلا: یورش طلا در کالیفرنیا و ملت آمریکا [۳]، مقالهٔ مربوط به یورش طلا در کالیفرنیا را به عنوان «کلکسیونی از اطلاعات متفرقه که اکثرشان دقیق هستند» توصیف می‌کند. مسلماً این امکان وجود دارد که مقالاتی که زمینه بحث را نیز توضیح می‌دهند، با رعایت قوانین نوشت، ولی این مستلزم آن است که ویراستاران هم از مهارت نوشتاری و علم موضوع مورد بحث برخوردار باشند.
یک دایرةالمعارف اینترنتی با چالش‌هایی رو‌به‌رو می‌شود که دایرةالمعارف‌های چاپ شده هرگز با آن‌ها مواجه نشده‌اند. جمیلنیاک با تحیر می‌‌پرسد: ویکیپدیا چگونه محتویاتش را با تکنولوژی عینک گوگل وفق می‌دهد؟ صفحات چندزبانهٔ گوگل چگونه سرویس اتوماتیک ترجمه را به کار می‌گیرند؟ دستیابی به آینده‌ا‌ی نامعلوم، نیازمند انعطاف‌پذیری همراه با دیوان‌سالاری و بحث‌های مستدل بی‌پایان است. در این زمینه، ویکیپدیا فاقد زیرکی مورد نیاز است.
البته به طور تجربی، شرط‌بندی بر سر عاقبت ویکیپدیا همیشه کار احمقانه‌ای بوده است. به گفتهٔ جمیلنیاک، «در طول ۱۱ الی ۱۲ سال گذشته، خلاف این نظریه که این انجمن خودش را از درون منفجر می‌کند ثابت شده است.» ولی خطرات سن بلوغ را نیز باید در نظر گرفت. میانسالی ویکیپدیا چطور خواهد بود؟
