آیا کروموزوم Y در آستانه نابودی است؟ واقعیت علمی درباره سرنوشت مردان

بحث درباره آینده کروموزوم Y سال‌هاست توجه دانشمندان و رسانه‌ها را به خود جلب کرده است. ماجرا از سال ۲۰۰۲ آغاز شد؛ زمانی که جنی گریوز، زیست‌شناس تکاملی، با بررسی روند ۳۰۰ میلیون ساله این کروموزوم به این نتیجه رسید که کروموزوم Y حدود ۹۷ درصد از ژن‌های اولیه خود را از دست داده است. او هشدار داد در صورت تداوم این روند، ممکن است طی چند میلیون سال آینده، این کروموزوم به‌طور کامل ناپدید شود.

به گزارش زومیت، این اظهارنظر به‌سرعت به تیترهای جنجالی درباره «پایان مردان» تبدیل شد؛ در حالی که گریوز تأکید می‌کند چنین برداشتی اغراق‌آمیز است. به گفته او، این تحلیل صرفاً یک محاسبه نظری بوده و قرار نبوده به معنای انقراض انسان یا مردان تعبیر شود.

در انسان، تعیین جنسیت به ترکیب کروموزوم‌های X و Y بستگی دارد؛ اسپرم حامل X یا Y با تخمک X ترکیب می‌شود و جنین دختر (XX) یا پسر (XY) شکل می‌گیرد. با این حال، اگر کروموزوم Y ژن‌های بیشتری را از دست بدهد، این پرسش مطرح می‌شود که آیا نقش آن قابل جایگزینی است یا نه.

بررسی‌ها نشان می‌دهد در برخی گونه‌های جانوری، از جمله چند نوع جوندگان، ماهی‌ها و دوزیستان، کروموزوم Y بدون ایجاد اختلال در بقا حذف شده و ژن‌های تعیین‌کننده جنسیت به بخش‌های دیگر ژنوم منتقل شده‌اند. برای مثال، چند گونه از موش‌های کور و موش‌های خاردار فاقد کروموزوم Y هستند، اما همچنان تولیدمثل طبیعی دارند.

گریوز معتقد است اگر سازوکار ژنتیکی کارآمدتری پدید آید، می‌تواند به‌راحتی جایگزین کروموزوم Y شود؛ حتی ممکن است چنین تغییری در بخشی از جمعیت انسانی رخ داده باشد، بی‌آنکه نشانه ظاهری مشخصی داشته باشد. در این صورت نیز مردان همچنان قادر به تولیدمثل خواهند بود.

با این حال، همه دانشمندان با این دیدگاه موافق نیستند. جن هیوز، زیست‌شناس تکاملی از مؤسسه وایت‌هد MIT، باور دارد کروموزوم Y پس از یک دوره فرسایش سریع، به ثبات رسیده است. به گفته او، پژوهش‌ها نشان می‌دهد در ۲۵ میلیون سال گذشته، تنها تعداد اندکی از ژن‌های اصلی Y از بین رفته‌اند و ژن‌های باقی‌مانده نقش‌های حیاتی در بدن دارند؛ به همین دلیل، فشار انتخاب طبیعی از آن‌ها محافظت می‌کند.

در مقابل، گریوز استدلال می‌کند که حتی ژن‌های پایدار هم می‌توانند در بلندمدت با سازوکارهای جدید جایگزین شوند. او کروموزوم Y را «گورستان دی‌ان‌ای» توصیف می‌کند و معتقد است تکرار ژن‌ها اگرچه شانس بقا را افزایش می‌دهد، اما خطر غیرفعال شدن یا اختلال عملکرد را نیز بالا می‌برد.

دانشمندان توضیح می‌دهند علت فرسایش Y به توقف نوترکیبی ژنتیکی آن با کروموزوم X بازمی‌گردد؛ فرآیندی که حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش و هم‌زمان با تخصصی‌شدن Y برای تعیین جنسیت مردانه آغاز شد. در حالی که X همچنان امکان نوترکیبی دارد، Y به‌تدریج ژن‌های خود را از دست داده است.

با وجود این، جامعه علمی هنوز بر سر سرنوشت نهایی کروموزوم Y به اجماع نرسیده است. حتی خود گریوز تأکید می‌کند محاسبه زمان نابودی Y بر اساس یک روند خطی انجام شده و چنین فرضی لزوماً دقیق نیست. به بیان دیگر، این اتفاق می‌تواند هر زمانی از «خیلی دور» تا «هرگز» رخ دهد.

در نهایت، مناظره قدیمی میان طرفداران «نابودی تدریجی» و «پایداری بلندمدت» همچنان ادامه دارد؛ چنان‌که در یک رأی‌گیری علمی، نتیجه کاملاً برابر اعلام شد. به نظر می‌رسد پاسخ قطعی این پرسش هنوز در دل زمان پنهان است و شاید لازم نباشد — یا حتی ممکن نباشد — میلیون‌ها سال برای روشن شدن آن صبر کنیم.