بخاطر توهم درآمدهای نفتی، کشاورزی به حال خود رها شد/ در چهار دهه گذشته سطح زیر کشت به شدت افزایش یافت/با روند فعلی امنیت غذایی و اجتماعی کشور به خطر می‌افتد

در سال آبی جاری بارش های به مراتب کمتری نسبت به سال آبی گذشته و نیز میانگین 52 ساله در نقاط مختلف کشور بارید و همین مهم سرآغاز بحرانی جدی در حوزه آب در فصل تابستان شد؛ بحرانی که برخی کارشناسان معتقدند با مدیریت مطلوب می‌توانستیم مانع بروز آن شویم.

«بازتاب»، بررسی اخبار و تحولات روز کشور به ویژه در استان هایی چون سیستان و بلوچستان، خوزستان، جنوب کرمان، خراسان جنوبی و نیز شرق اصفهان حکایت از بروز بسیار جدی بحران آب دارد و شهروندان حتی برای تأمین آب شرب نیز به مشکل برخورده اند.

این شرایط در حالی است که از آنسو اقتصاد و معیشت بسیاری از مناطق کشور به شدت به کشاورزی وابسته است و کاهش منابع آبی بسیاری از مردم کشور به ویژه کشاورزان و دامداران را در تنگنا قرار داده است.

البته فراتر از مسائل اقتصادی و مدیریتی وضعیت در استان خوزستان به لحاظ اجتماعی و امنیتی نیز بحرانی شده است و اعتراضات مردمی کار را برای مدیریت مطلوب دشوار کرده است.

این وضعیت بغرنج در حالی است که علی رغم همه کاستی ها در حوزه نزولات جوی، به نظر نمی رسد شرایط کشور در صورت یک مدیر صحیح و سنجیده به ویژه در حوزه کشاورزی به چنین سطحی از بحران نزدیک می شد که در جای جای کشور به ویژه استان هایی چون خوزستان شاهد تنش، درگیری و اعتراض آبی باشیم.

در تأیید همین نکات مورد اشاره دکتر محمد قهدریجانی- عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد علوم اسلامی واحد علوم تحقیقات به «بازتاب»، گفت: آب از ارزشمند ترین منابع طبیعی است که در بخش های مختلف استفاده می شود و به منزله یکی از نهاده های اصلی تولید محصولات کشاورزی (منابع تولید)، جایگاه خاصی در توسعه پایدار کشاورزی دارد.

وی افزود: افزایش سطح اراضی و آبی‎شدن آن‌ها در چهار دهه گذشته (بدلیل افزایش جمعیت و نیاز به تامین امنیت غذایی)، موجب اضافه برداشت شدید آب برای مصارف کشاورزی شد و درحال حاضر بیش از نود درصد آب کشور، در حوزۀ زراعت استفاده می‎شود که حجم بسیار بالایی از آن به علت استفاده از روش‎های غیراستاندارد تلف می‎شود.

گسترۀ به‌کارگیری آبیاری تحت ‏فشار 10 درصد است

این استاد دانشگاه ادامه داد: رویه مورد اشاره در حالی است که گسترۀ به‌کارگیری آبیاری تحت ‏فشار که موجب بهره‎وری و راندمان بالای آب می‏شود، حدود 10 درصد است.

قهدریجانی افزود: باید بدانیم که کشور ایران با متوسط نزولات جوی 252 میلی‌متر در سال از کشورهای نیمه خشک جهان محسوب می شود. به‌طوری‌که فقط ۱% از مساحت ایران بارشی بیش از ۱۰۰۰ میلیمتر دارد و ۲۸% از سطح کشور، بارش سالیانه کمتر از ۱۰۰ میلیمتر را دارا می باشد. همچنین از حدود 418 میلیارد مترمکعب نزولات سالانه در ایران، حدود ۷۰% آن تبخیر می‌شود.

استاد دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات در ادامه سخنانش اشاره کرد: از این مقدار آب استحصال شده، به ترتیب 88، 8 و 6 درصد در بخشهای کشاورزی، شرب و صنعتی به‌ مصرف می رسد.

این متخصص مهندسی مکانیزاسیون کشاورزی و مدیریت انرژی همچنین گفت: علاوه ‌بر محدودیت مقدار منابع آب، هزینه‌های استحصال آب و محدودیت منابع مالی نیز طرح‌های توسعه منابع آب جدید را با مشکل و محدودیت مواجه کرده است با توجه به توضیحات بالا، ایران را می توان به کشوری با منابع آب محدود دانست. بانک جهانی در گزارشی از کاهش سرانه آب قابل استحصال و از دست دادن کیفیت آن، استفاده ناکارآمد و راندمان پایین مصرف در بخش‌های کشاورزی، صنعتی و کشاورزی، شور شدن اراضی، وضعیت نامطلوب تعمیرات و نگهداری، محدودیت جبران هزینه‌ها و نبود هماهنگی بین سازمان‌های ذیربط، به‌عنوان چالش‌های پیش‌رو آب در کشورهای در حال توسعه و بخصوص ایران نام برده است.

مهم ترین مسائل و مشکلات کشور در حوزه مدریت آب کشاورزی

قهدریجانی همچنین تصریح کرد: بر اساس یافته های علمی، مهم ترین مسائل و مشکلات در زمینه مدیریت آب کشاورزی از دیدگاه کشاورزان شامل مواردی چون کاهش منابع آب سطحی، عدم نظارت صحیح دولت بر برداشت آب از منابع زیرزمینی (چاه ها)، حفر چاه های غیرمجاز، عدم رعایت حریم بین چاه ها، خاکی بودن کانال ها، طولانی بودن مسیر کانال ها و نهرها، مشکلات انتقال آب از زمین های سایر مالکین در صورت عدم توافق آن ها، نامناسب بودن شکل و اندازه مزرعه، استفاده از روش های آبیاری سنتی، استفاده نکردن از استخر، نبود هماهنگی بین سازمان های دولتی و تشکل های مردمی، حمایت نکردن دولت از محصولاتی با مصرف آبی کم، عدم آگاهی کشاورزان از اهمیت بهینه سازی کارایی مصرف آب آبیاری، عدم شرکت در کلاس های ترویجی و یا عدم توجه به آموزش های کاربردی جهت افزایش بهره وری آب در تولید (بهره وری تولید بازای مصرف یک مترمکعب آب در ایران معادل 1150 گرم محصول می باشد)، بالا بودن هزینه های لوله گذاری، کم بودن وام دریافتی برای لوله گذاری و کم بودن توان مالی زارعین برای استفاده از آبیاری تحت فشار بوده است.

این استاد دانشگاه در ادامه سخنانش و در مورد اینکه چرا به‌منظور بهبود وضعیت راندمان آب در کشاورزی اقدامی فراگیر صورت نمی‎گیرد؟ افزود: بایستی گفت که نتایج پژوهش های مختلف در کشور نشان می‏دهد که باوجود برخی موانع حقوقی، فنّاورانه، مدیریتی و توپوگرافیک در پیاده‎سازی روش‎های نوین، عامل اصلی عدم توجه به صرفه‏جویی در مصرف آب کشاورزی، وابستگی به اقتصاد نفتی است که از یک‌سو سبب انتقال نیروی کار و سرمایه به‌سوی پدیده‎های غیرتجاری شده و از سوی دیگر، چشم‎داشت از دیگر بخش‎ها برای خلق ارزش‌افزوده را از بین برده است. بنابراین، دولت از یک سو با افزایش سطح اراضی و آبی‏سازی آن‌ها، زمینه را برای اشتغال‏زایی غیرپایدار متأثر از سیاست‎های خودکفایی فراهم آورده و ازسوی دیگر، با توهم فراوانی درآمدهای نفتی، این بخش را با اراضی آبی‏شده به حال خود واگذاشته است.

استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه علوم تحقیقات در ادامه سخنانش تشریح کرد: با توجه به همه مشکلات ذکر شده فوق از جمله کاهش نزولات باران بدلایل تغیرات اقلمی و غیره و کاهش منابع آب، اما می توان گفت بی شک اصلاح و توسعه الگوی مناسب کشت محصولات مختلف کشاورزی همراه با آمایش سرزمینی در مناطق مختلف با پهنه بندی های اقلیمی و جغرافیایی در کشور و لزوم توجه به جنبه های فنی، اقتصادی، انرژی و پایداری در تولید محصولات کشاورزی با فرض محدودیت های آب و انرژی از مهمترین و جامعترین اقدامات مورد نیاز پیش روی دولت جدید در آینده نزدیک خواهد بود!

قهدریجانی در پایان سخنانش نیز گفت: بدون شک استمرار سیاست کنونی در حوزه کشاورزی و منابع طبیعی کشور چیزی جز به خطر انداختن امنیت غذایی و اجتماعی نخواهد داشت. در حالیکه با مدیریت صحیح مبتنی بر پزوهش های علمی توسط مدیران متخصص و دلسوز کشور، می توان مشکلات ناشی از کمبو آب را بنحو مطلوب مدیریت نمود.