معمای پیچیده ای که با اظهارات آنتونی بلینکن پیچیده تر شد/ آیا امیدی به احیای برجام در دولت جدید آمریکا خواهد بود؟
آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا بازگشت این کشور به برجام را در گرو این دانسته است که ابتدا ایران اجرای تعهدات خود را از سر گیرد. این موضع بلینکن با واکنش هشدارآمیز دیپلمات‌های ارشد ایرانی همراه شده است. سید حسین موسویان پیش‌تر به بررسی موانع احیای برجام پرداخته بود؛ از دید او احیای برجام گر چه «هنوز» ممکن است، اما بسیار دشوار خواهد بود.
«بازتاب»؛ آرش صفار– آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا، چهارشنبه گذشته در اولین کنفرانس خبری در این مقام گفت راه درازی تا بازگشت آمریکا به برجام پیش رو است. به گفته بلینکن، ایالات متحده خواهان بازگشت به توافق است، اما ایران باید قدم اول را بر دارد. او تأکید کرد پس از بازگشت ایران به تعهدات خود، آمریکا برای یک توافق طولانی‌تر و محکم‌تر درباره مسائل «عمیقا مشکل‌ساز» تلاش خواهد کرد.
او بدون هیچ اشاره‌ای به جدول زمانی برای لغو تحریم‌های ایران گفت «ایران در چندین موضوع تعهداتش را نقض کرده است و طول خواهد کشید تا دوباره برای اجرای تعهداتش تصمیم بگیرد. ما نیز برای اینکه بتوانیم تایید کنیم که ایران به تعهداتش بازگشته به زمان نیاز داریم. بنابراین تا رسیدن به آن نقطه راه درازی در پیش داریم و هنوز نمی‌توانیم بگوییم آن زمان کی خواهد بود».
این اظهارات بلینکن با واکنش مقام‌های ایران روبه‌رو شده است؛ محمد جواد ظریف در توئیتی شکست سیاست فشار حداکثری ترامپ را یادآور شد و مجید تخت‌روانچی، نماینده دائم ایران در سازمان ملل، هشدار داد که «پنجره زمانی بازگشت آمریکا به توافق هسته‌ای در حال بسته شدن است».
همچنین کاظم غریب‌آبادی، نماینده دائم ایران در سازمان‌های بین‌المللی در وین، درباره تغییر سطح همکاری جمهوری اسلامی با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هشدار داد. از نظر ایران، ابتدا آمریکا باید اجرای تعهدات خود در قالب برجام را از سر گیرد، چرا که اول این کشور از توافق خارج شده است و ایران تا یک سال بعد از آن هم به تعهدات خود پایبند بوده است.
پیش‌تر، سید حسین موسویان، عضو پیشین تیم مذاکره‌کننده ایران و پژوهشگر کنونی دانشگاه پرینستون در یاداشتی به بررسی 9 مانع احیای برجام پرداخته بود. به باور این دیپلمات پیشین، اگرچه احیای برجام «هنوز» ممکن است، به هیچ عنوان آسان نیست؛ چراکه مستلزم این است که دو طرف بر 9 مانع فائق آیند.
نخست، ترتیب بازگشت ایران و آمریکا به توافق؛ از نظر ایران ابتدا ایالات متحده باید تحریم‌ها را لغو کند، زیرا این ترامپ بود که توافق خارج شد. در طرف مقابل، آمریکا خواهان این خواهد شد که قبل از برداشته شدن تحریم‌ها ایران پایبندی کامل به توافق را از سر گیرد. در این صورت ایران، آمریکا و سایر طرف‌های برجام باید بر سر یک جدول زمانی برای اقدامات متقابل به توافق برسند.
دومین مانع این موضوع است؛ توافق چیست؟ در دوره اوباما، مانع اصلی برای تحقق کامل توافق، دست نخورده باقی ماندن تحریم‌های اولیه بود که عملا مانع بهره‌مندی ایران از منافع اقتصادی برجام را محدود می‌کرد؛ این امر در شرایطی بود که متن توافق به صراحت بیان می‌کند که امضاکنندگان، از هر گونه سیاست خاص که تأثیر مستقیم و منفی بر عادی‌سازی روابط تجاری و اقتصادی با ایران دارد، خودداری خواهند کرد؛ موضوعی که تضاد با تحریم‌های اولیه قرار دارد.
موضوع سوم، تحریم‌های شدیدی است که ترامپ -با هدف جلوگیری از بازگشت بادین به توافق- بر سر موضوعاتی همچون حمایت از تروریسم و حقوق بشر علیه ایران وضع کرده است؛ اجرای کامل توافق در گرو لغو این دسته از تحریم‌ها توسط بایدن است.
چهارم، خروج ترامپ از توافق و عدم پایبندی به سایر تعهدات بین‌المللی به اعتبار آمریکا در جهان آسیب زده است. در ایران اجماع گسترده‌ای در مورد عدم پایبندی ایالات متحده به توافقات، فارغ از ماهیت آن وجود دارد؛ در نتیجه این سوال مطرح است که چه تضمینی برای پایبندی آمریکا به توافق، پس از دوره بایدن وجود دارد؟
مانع پنجم، آسیب صدها میلیارد دلاری به اقتصاد ایران، در نتیجه خروج آمریکا از برجام است؛ این در شرایطی است که ایران حتی تا مقطعی پس از خروج آمریکا هم به توافق پایبند بوده است. برخی مقام‌های ایرانی –از جمله وزیر خارجه- خواستار جبران این خسارت هنگفت به اقتصاد ایران هستند؛ پیدا کردن سازوکار جبران این آسیب و خسارت به اقتصاد ایران، موضوعی چالش برانگیز خواهد بود.
مانع ششم به سازوکار ماشه مربوط است. ساز و کار ماشه به کشورها اجازه می‌دهد که شورای امنیت را مجبور به اعمال مجدد تحریم‌های چندجانبه علیه ایران، در صورت تخطی تهران از تعهدات خود کنند. این سازوکاری یک طرفه است و ایران اهرمی برای برخورد با بدعهدی طرف مقابل در اختیار ندارد. تلاش یک‌جانبه ترامپ برای بهره‌گیری از سازوکار ماشه، نشان داد که این سازوکار در واقع مجازات قربانی به درخواست جانی است.
هفتم، مصوبه مجلس ایران سازمان انرژی اتمی را موظف به از سرگیری غنی‌سازی اورانیوم تا 20 درصد می‌کند. همچنین دولت موظف به توقف اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی، تا دو ماه پس از تصویب این قانون شده است؛ همچنین سازمانی انرژی اتمی ایران موظف به راه‌اندازی حداقل هزار سانتریفیوژ نسل دوم، تا سه ماه پس از تصویب قانون شده است. به طور خلاصه بایدن باید سریع عمل کند.
مانع هشتم این است که اگرچه نگرانی از اقدام نظامی ترامپ علیه ایران با پایان کار او از بین رفته است، شکی وجود ندارد که متحدان منطقه‌ای آمریکا همچون اسرائیل هر کاری را برای عدم بازگشت بایدن به برجام انجام خواهند داد؛ در ایران نیز تندروها، به شکل بنیادی با توافق برجام مخالف هستند.
در نهایت مانع نهم، خواسته برخی سیاستمداران آمریکایی از دولت بایدن برای بهره‌گیری از تحریم‌های ترامپ علیه ایران در راستای گنجاندن محدودیت‌های بیش‌تر در توافق و اجبار ایران برای مذاکره در مورد برنامه موشکی و سیاست منطقه‌ای تهران هستند؛ از نظر مقام‌های ایران چنین موضوعاتی خط قرمز محسوب می‌شوند. اخیرا سخنگوی وزارت امور خارجه ایران گفته بود «هیچ مذاکره‌ای در مورد قدرت دفاعی ایران در کار نبوده، نیست و نخواهد بود».
با توجه به مواضه بلینکن و موانعی که سید حسین موسویان برشمرد است، به نظر می‌رسد اولا بازگشت احتمالی آمریکا به برجام سخت‌تر و پیچیده‌تر از آن است که تصور می‌شد و در ثانی این بازگشت نمی‌تواند بدون مذاکرات سیاسی-حقوقی پیچیده و مفصل انجام شود.
