همه چیز درباره «کروناياب» سپاه؛ ویروس‌یاب از کجا آمده است؟
چهار‌شنبه، ۲۷ فروردين بود که فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامي در مراسم رونمايي از دستگاه کروناياب «مستعان ۱۱۰» شرکت کرد و اين دستگاه را «دستاورد جديد با قابليت تشخيص هوشمند کرونا» خواند؛ دستگاهي که البته شکل کارکرد و نحوه معرفي و جزئيات آن بلافاصله با انتقادات و پرسش‌هايي مهم مواجه شد.
با‌اين‌حال، حسين سلامي در اين مراسم و در توضيح عملکرد اين دستگاه گفته بود: «دقت ۸۰درصدي آن در بيمارستان‌ها اثبات شده و به اين شيوه کار مي‌کند که با استفاده از ايجاد ميدان مغناطيسي يعني استفاده از ويروس دوقطبي که داخل اين دستگاه تعبيه مي‌شود، هر نقطه‌اي از محيط تا شعاع صد متر که آلوده به ويروس باشد، آنتن اين دستگاه درست مقابل اين نقطه قرار خواهد گرفت و در مدت حدود پنج ثانيه موفق به کشف محيط آلوده مي‌شود». سردار سرلشکر حسين سلامي در مراسم رونمايي از اين دستگاه با تشريح نحوه کارکرد آن گفته بود: اساس آن اين است که با استفاده از ايجاد ميدان مغناطيسي يعني استفاده از ويروس دوقطبي که داخل اين دستگاه تعبيه مي‌شود، هر نقطه‌اي از محيط تا شعاع صد متر را که آلوده باشد، آنتن اين دستگاه در مقابل آن قرار مي‌گيرد و در عرض پنج ثانيه موفق مي‌شود که نقطه آلوده را کشف کند. به گفته سلامي اين يک پديده علمي شگفت‌انگيز در بيمارستان‌هاي مختلف تست شده و بيش از ۸۰ درصد دقت و صحت آن جواب داده است و مبناي خيلي خوبي براي هر نوع ويروسي خواهد بود. فرمانده سپاه پاسداران، همچنين درباره اين دستگاه که نام «مستعان110» براي آن انتخاب شده، گفته است اين دستگاه نياز به گرفتن خون ندارد و قابليت بسيار بالايي براي تشخيص سطوح و انسان‌هاي آلوده دارد؛ به‌طوري‌که در عرض پنج ثانيه مي‌تواند نقطه آلوده را کشف کند.
پس از رونمايي از اين دستگاه بود که انتقادات و شک و شبهه‌هايي درباره اين دستگاه در شبکه‌هاي اجتماعي و رسانه‌ها منتشر شد. با‌اين‌حال سردار رمضان شريف، سخنگو و مسئول روابط‌عمومي کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، روز پنجشنبه به اظهارنظرهاي گوناگون داخلي و خارجي درباره مستعان پاسخ داد. به گفته او مستعان 110 «دستاورد بزرگ و منحصر‌به‌فردي است که به دست متخصصان و ظرفيت‌هاي دانش‌بنيان بسيج علمي کشور رقم خورده» و آن را نمونه‌اي از «موفقيت‌هاي جديد» جمهوري اسلامي در حوزه علم و فناوري دانست. سردار رمضان شريف همچنين ضمانت داده است که دستگاه ويروس‌ياب پيش از رونمايي رسمي «بيش از ۱۰ روز در دست‌کم ۱۰ بيمارستان و مرکز درماني درگير بيماران کرونايي در کشور» آزمايش شده است. او مي‌گويد: فرايند توليد و قابليت‌هاي فني سامانه «مستعان» با حضور اصحاب رسانه تشريح مي‌شود. او همچنين از متخصصان خواست از شتاب‌زدگي در قضاوت درباره اين سامانه پرهيز کنند؛ چرا‌که به تعبير او غالب واکنش‌هايي که بيشتر از سوي رسانه‌هاي بيگانه طراحي و ضريب داده شده، ناشي از احساس ضعف، حقارت و استيصال آنان از اقتدار و اراده ايراني است.
با‌اين‌حال حسام‌الدين آشنا، مشاور رئيس‌جمهور و عضو هيئت نظارت بر صداوسيما در فضاي مجازي، در يک پيام توييتري در واکنش به اين موضوع نوشت: «در شرايطي که جامعه هر روز با اخبار عجيب روبه‌رو مي‌شود، از پخش رپرتاژ آگهي در بخش‌هاي خبري خودداري کنيد و بدون تأييد رسمي وزارت بهداشت، براي واکسن‌ها، داروها، کيت‌هاي تشخيصي و ويروس‌ياب‌هاي ابتکاري و بي‌نظير تبليغ نکنيد».
به نوشته شرق، کيانوش جهانپور، سخنگوي وزارت بهداشت، نيز در نشست خبري ويدئويي خود در پاسخ به خبرنگار آناتولي درباره ساخت اين دستگاه گفت: اگر اين دستگاه از سوي وزارت بهداشت تأييد شده بود، حتما در گزارش رونمايي آن اعلام مي‌شد. مرجع تأييد وزارت بهداشت است. تا اين لحظه بسياري از اين زحمات کشيده شده و تلاش‌هاي زيادي شده؛ ولي مواردي که تأييد نهايي گرفته، بسيار کم بوده است. به اين دستگاه سازمان غذا و دارو تأييديه‌اي نداده است. اگر تأييد بشود، مجوز توليد انبوه مي‌دهيم.
انجمن فيزيک ايران جزء گروه منتقدان بود. اين انجمن در بيانيه‌اي عنوان کرد: در روزهاي اخير خبرهايي از بعضي از رسانه‌هاي رسمي درباره اختراع بديع وسيله‌اي براي تشخيص آلودگي به ويروس کرونا از راه دور منتشر شده است. در بيان اين خبر به عبارت‌هاي با ظاهر علمي مانند امواج الکترومغناطيس، دوقطبي‌هاي مغناطيسي و الکتريکي و ديگر عبارت‌هايي از حوزه فيزيک اشاره شده است. با وجود اينکه روش‌هاي تشخيص و شناسايي با استفاده از مشخصه‌هاي فيزيکي مواد در علم فيزيک بسيار پر‌کاربرد هستند؛ ولي دانش بشري در‌حال‌حاضر توان شناسايي و آشکارسازي ذراتي با ابعاد حدود صد نانومتر را از راه دور ندارد و چنين ادعايي باورناپذير و در حد داستان‌هاي علمي و تخيلي است. اين ادعا آن‌قدر از علم دور است که انجمن فيزيک ايران آن را در مجموعه ادعاهاي شبه‌علم دسته‌بندي مي‌کند. اگر با احتمال نزديک به صفر اين وسيله کار کند؛ از‌آنجا‌که با دانش روز بشر همخواني ندارد، مخترعان نه‌تنها براي آشکارسازي يک ويروس؛ بلکه براي جابه‌جاکردن مرزهاي دانش بشري بايد مورد تشويق مجامع علمي در جهان قرار گيرند. انجمن فيزيک ايران در راستاي رسالت علمي خود و در‌صورتي‌که مخترعان وسيله یادشده هنوز بر ادعاي خود مُصر هستند، اعلام آمادگي مي‌کند که در صورت دريافت مستندات مرتبط با شيوه کار و آشکار‌يابي وسيله ادعايي، آن را در اختيار متخصصان و دانشمندان اين حوزه براي داوري علمي قرار دهد.
همچنين سازمان غذا و دارو هم اعلام کرد که اين دستگاه اصلا براي گرفتن تأييديه سراغ سازمان غذا و دارو نرفته. دبير کل آزمايشگاه مرجع سلامت سازمان غذا و دارو با اشاره به وضعيت شبکه آزمايشگاهي کرونا در کشور، درباره دستگاه ويروس‌ياب کرونا که به‌تازگی از آن رونمايي شده، گفت: هر چيزي که بخواهد در سيستم آزمايشگاهي و تشخيصي ما استفاده شود، حتما بايد از سوي سازمان غذا و دارو تأييد شود. سميعي در پاسخ به سؤالي درباره دستگاه ويروس‌يابي که به‌تازگی از آن رونمايي شده است، گفت: از اين دستگاه خبر نداريم و آن را ارزيابي هم نکرده‌ايم؛ اما براساس مکانيسم ما هر چيزي که بخواهد در سيستم آزمايشگاهي و تشخيصي ما استفاده شود، حتما بايد از سوي سازمان غذا و دارو تأييد شود. سازمان غذا و دارو هم يک اداره کل تجهيزات پزشکي دارد که فرايند را از آنجا آغاز کرده و تمام اقدامات مربوط به ثبت، مطالعه پرونده و… انجام مي‌شود و اگر نيازمند آزمايش کيفي باشد، به انستيتوی پاستور که از‌جمله بهترين ظرفيت‌هاي کشور است، رفته و بررسي مي‌شود. حال اگر فرايند تأييد اين دستگاه در وزارت بهداشت آغاز شود، مي‌توانيم درباره آن اظهارنظر کنيم. متخصصان به‌تدريج درباره آن اظهارنظر مي‌کنند. وزارت بهداشت جز براساس شواهد و ارزيابي‌هاي دقيق نمي‌تواند اظهارنظر کند. در‌حال‌حاضر هم من اطلاعي درباره اين سيستم و نحوه کارش ندارم.
پيشينه «کروناياب» و مخترعش
رونمايي و توضيحات درباره اين دستگاه که گفته مي‌شود قابليت تشخيص ويروس کرونا در شعاع صد‌متري را دارد، آغازي بر يکي از حاشيه‌سازترين خبرهاي هفته پيش شد که البته همچنان با واکنش‌هايي روبه‌رو است. برخي معتقدند که اين «دستگاه کروناياب» پيش‌از‌اين و در سال‌هاي گذشته به‌عنوان اختراعي براي کشف بمب يا سوخت قاچاق هم رونمايي شده و کارکردي نخواهد نداشت؛ اما در سمتي ديگر هم همچنان از توانايي و کارايي چنين دستگاهي دفاع مي‌شود.
«کروناياب» از کجا آمده است؟
در مراسمي که هفته پيش براي رونمايي از اين دستگاه پرحاشيه برگزار شد، از فردي خاص به‌عنوان مخترع نام برده نشد؛ اما فرمانده سپاه درباره سازندگان آن گفت که اين دستگاه «در کشور به دست بخشي از بسيجيان دانشمند و با‌اخلاص توسعه پيدا کرده است». اين توضيحات در حالي است که بلافاصله پس از مراسم رونمايي، تعدادي از کاربران شبکه‌هاي اجتماعي از شباهت چنين دستگاهي با مواردي در گذشته گفتند. گفته مي‌شود که «کروناياب» جديد مشابه آن چيزي است که ارديبهشت ۹۷ در اروميه به‌عنوان يک اختراع مهم خبرساز شد. در آن سال فردي در گفت‌و‌گو با تلويزيون به توضيح اختراع جدید خود با عنوان «ردياب هر نوع ماده جامد و مايع» پرداخته بود که حالا برخي رسانه‌هاي داخلي اين اختراع جدید و همچنين فرد توضيح‌دهنده را به همان ماجراي دو سال پيش نسبت مي‌دهند.
به نظر مي‌رسد شخصي که دو سال پيش به‌عنوان مخترع «ردياب هر نوع ماده جامد و مايع» با تلويزيون مصاحبه کرده، همان فردي است که روز ۲۷ فروردين ۱۳۹۹ با لباس فرم بسيج به تن و با ماسک روي صورت در تلويزيون ظاهر شده و نحوه کار «دستاورد جديد» را در پيش‌زمينه مصاحبه فرمانده کل سپاه نشان مي‌دهد که پيش‌از‌اين نام او «کامبيز گلشني» اعلام شده است. آنچه به‌عنوان اختراع جدید در تشخيص ويروس کرونا از آن ياد مي‌شود، هم در شکل ظاهري و هم در بسته‌بندي شباهت زيادي به «اختراع» سال ۹۷ همين آقاي گلشني دارد. کامبيز گلشني اهل استان آذربايجان غربي و شهر اروميه است. او در همين شهر شرکتي به اسم شرکت پويان کاوش دارد که در خبرهاي مربوط به اختراعش در باشگاه خبرنگاران جوان آمده بود براي نخستين بار در جهان دستگاههاي ردياب هر نوع ماده جامد يا مايع در اروميه رونمايي شد و اين دستگاه براي اولين بار در جهان ساخته شده است و هيچ‌گونه مشابه خارجي ندارد. در بخش ديگري از اين خبر همچنين ادعا شده بود متخصصان شرکت سازنده اين دستگاه پس از هشت سال تحقيق براي اولين بار در جهان به تکنولوژي ساخت انواع دستگاههاي ردياب مواد جامد و مايع دست يافتند. اين تکنولوژي، منحصر‌به‌فرد و داراي گواهينامه ثبت اختراع بين‌المللي است.
کامبيز گلشني سال 97 درباره اين دستگاه خود مدعي شده بود: «با اين دستاورد، شناسايي هر‌گونه ذخاير طبيعي و غير‌طبيعي مانند معادن فلزي و غير‌فلزي، منابع نفتي و آبي تا فاصله ۴۲کيلومتري سطح زمين و عميق‌ترين نقطه آب و خاک، امکان‌پذير است». او همچنين در ادامه ادعاهاي خود گفته بود: «در اين سيستم به دلیل بهره‌گيري از اثرات الکترواستاتيک و ميدان‌هاي دوقطبي الکتريکي، جهت‌يابي از پشت هر مانع طبيعي و غير‌طبيعي امکان‌پذير بوده و تحت تأثير هيچ‌يک از نويز‌هاي حاصل از دکل‌هاي فشار قوي – ايستگاه‌هاي مخابراتي و انواع مسدود‌کننده‌ها قرار نمي‌گيرد».
به غير از اين، يک سال قبل‌تر و در خرداد 96، همين دستگاه براساس خبري که در خبرگزاري ايرنا و با عکس کامبيز گلشني که همين وسيله را در دست دارد، منتشر شده، از آن با عنوان دستگاه سوخت‌ياب ياد شده است. در اين خبر هم آمده بود: «مدير شركت پخش فراورده‌هاي نفتي منطقه اروميه گفت: جديدترين دستگاه سوخت‌ياب الكترونيكي ساخت داخل به منظور كنترل سيستمي و الكترونيكي در راستاي مبارزه با قاچاق فراورده‌هاي نفتي در جايگاه‌هاي مرزي اين شركت به كار گرفته شد».
علاوه‌براين اين دستگاه نمونه پرحاشيه‌اي هم در خارج از ايران دارد؛ دستگاهی با شباهت فراوان به همين مورد حاشيه‌ساز، پيش‌از‌اين در عراق و مصر با عناوين بمب‌ياب يا تشخيص‌دهنده ويروس ايدز در چند کشور ديگر فروخته شده و رسوايي به بار آورده است. فروشنده دستگاه بمب‌ياب به عراق در‌حال‌حاضر دوران محکوميت زندان خود را در بريتانيا مي‌گذراند. مشابه بمب‌ياب دروغين و کلاهبرداري حرفه‌اي با آن، پيش‌از‌اين و در کشورها‌ي ديگري هم اتفاق افتاده است. حدود شش سال پيش، ارتش مصر مدعي ابداع دستگاهي شد که براي رديابي ويروسِ اچ‌آي‌وي و هپاتيت به کار مي‌رود. سازندگان دستگاه مصري براي معرفي دستگاه خود توضيحاتي مشابه آنچه بمب‌ياب ناميده مي‌شد، ارائه مي‌دادند که شباهتي با همين دستگاه کروناياب در ايران هم دارد. درباره اين اختراع ارتش مصر البته نشريه نيچر در مقاله‌اي با اشاره به نبود هيچ‌گونه مطالعه علمي ديگر در اين زمينه نمايش دستگاه ادعايي را «رويدادي شرم‌آور» براي حکومت مصر دانست. چنين ادعاها و دستگاههاي بدون کارکرد در دنيا اگرچه با سروصداي فراوان رونمايي مي‌شوند؛ اما چندان کارکردي در آينده بشر و علم نخواهند داشت و شايد به‌همين‌دليل از اصطلاح «شبه‌علم» درباره اين ادعاها و اختراعات استفاده مي‌شود. درباره «مستعان» البته در‌حال‌حاضر نگاه‌هاي متفاوتي وجود دارد و سازندگان و مطرح‌کنندگان اين دستگاه، همچنان به طور جدي از آن دفاع مي‌کنند و در سمت ديگري هم نهادها و گروه‌هاي علمي کشور اعتقادي به کارايي چنين دستگاهي ندارند.
