محیط زیست، قربانی خاموش درگیری‌های مسلحانه جهان

مجمع عمومی سازمان ملل متحد ۱۸ سال پیش ۶ نوامبر (مصادف با ۱۵ آبان ماه) را روز جهانی “مقابله با آثار جنگ و درگیری‌های مسلحانه بر محیط زیست” اعلام کرد.

با وجود ابزارهای قانونی متعدد حفاظتی، محیط زیست همچنان قربانی خاموش درگیری‌های مسلحانه در سراسر جهان است.

نگرانی عمومی در مورد هدف قرار دادن و سوءاستفاده از محیط زیست در زمان جنگ برای اولین بار در طول جنگ ویتنام به اوج خود رسید. استفاده از علف‌کش‌های سمی و در نتیجه جنگل‌زدایی گسترده و آلودگی شیمیایی ناشی از آن، خشم بین‌المللی را برانگیخت و منجر به ایجاد دو ابزار قانونی جدید بین‌المللی شد.

کنوانسیون اصلاحات محیطی در سال ۱۹۷۶ میلادی به منظور ممنوعیت استفاده از تکنیک‌های اصلاح محیط زیست به عنوان ابزاری برای جنگ تصویب شد. پروتکل اول اصلاحی در کنوانسیون‌های ژنو مصوب سال بعد، شامل دو ماده ۳۵ و ۵۵ ممنوعیت جنگ است که ممکن است باعث “آسیب‌های گسترده، طولانی مدت و شدید محیط زیستی” شود.

با این حال کفایت این دو ابزار در طول “جنگ خلیج فارس” میان عراق و کویت بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۱ میلادی مورد تردید قرار گرفت. آلودگی گسترده ناشی از تخریب عمدی بیش از ۶۰۰ حلقه چاه نفت در کویت توسط ارتش عراق که رو به عقب‌نشینی بود و ادعاهای متعاقب آن مبنی بر ۸۵ میلیارد دلار خسارت‌های زیست محیطی منجر به فراخوان‌های بیشتر برای تقویت حمایت قانونی از محیط زیست هنگام درگیری‌های مسلحانه شد.

همچنین موارد دیگری وجود داشته است که درگیری‌های مسلحانه همچنان آسیب‌های چشمگیری به محیط زیست وارد می‌کند که به‌صورت مستقیم، غیرمستقیم و در نتیجه عدم حاکمیت و فروپاشی نهادی رخ می‌دهد. برای مثال در درگیری‌های “کوزوو” در سال ۱۹۹۹ میلادی، ده‌ها سایت صنعتی بمباران شد و منجر به نشت آلودگی شیمیایی سمی در چندین نقطه حساس شد و نسبت به آلودگی احتمالی رودخانه “دانوب” نیز هشدار داد. در مثالی دیگر به دنبال بمباران نیروگاه “الجیة” لبنان توسط اسرائیل در سال ۲۰۰۶ میلادی، حدود ۱۲ هزار تا ۱۵ هزار تُن نفت وارد آب‌های مدیترانه شد.

اخیراً نیز درگیری‌های مسلحانه در عراق که از ژوئن سال ۲۰۱۴ میلادی آغاز شد و با تصرف آخرین مناطق تحت کنترل داعش و عقب‌نشینی شبه نظامیان داعش در سال ۲۰۱۷ میلادی پایان یافت ، تبعات عمیق زیست محیطی را در پی داشت. نیروهای داعش با عقب نشینی چاه‌های نفتی را به آتش کشیدند که باعث انتشار مخلوط سمی دی اکسید گوگرد، دی اکسید نیتروژن، مونوکسید کربن، هیدروکربن‌های آروماتیک چند حلقه‌ای‌، ذرات آلاینده و فلزاتی مانند نیکل ، وانادیوم و سرب در هوا شد.

با وجود این مشکلات و به‌رغم تمام این چالش‌ها، برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP) با کشورهای مختلف و سایر شرکای خود برای تقویت حفاظت از محیط زیست قبل، حین و بعد از درگیری‌های مسلحانه همکاری کرده است.

به گفته مدیر برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد در عراق از اوایل سال ۲۰۱۸ میلادی، دولت عراق و UNEP برای ساختن تیمی متشکل از وزارتخانه‌های این کشور به منظور مقابله با آلودگی‌های ناشی از درگیری‌ها همکاری خود را آغاز کرده‌اند. این اقدام همچنین به منظور تقویت ظرفیت دولت در پاسخگویی به شرایط اضطراری زیست محیطی در آینده است که ممکن است در نتیجه حمله به تاسیسات مهم به‌ویژه بخش نفتی عراق رخ دهد.

به گزارش ایسنا، در سپتامبر سال ۲۰۱۹ میلادی، UNEP با همکاری ماموریت کمک به سازمان ملل متحد در عراق کارگاهی در زمینه اصلاح نشت نفت ترتیب داد که به وزارتخانه‌های نفت و محیط زیست با استفاده از تکنیک‌های پاکسازی بیولوژیک مقرون به صرفه کمک می‌کند.

به تازگی در ۸ ژوئیه ۲۰۱۹ میلادی، کمیسیون حقوق بین‌الملل ۲۸ پیش‌نویس اصول قانونی را برای اولین بار به منظور تقویت حفاظت از محیط زیست در جنگ و درگیری‌ها تصویب کرد همچنین کمیته بین‌المللی صلیب سرخ نسخه تجدید نظر شده از دستورالعمل‌ها و راهنماهای مربوط به حفاظت از محیط زیست در زمان جنگ‌های مسلحانه را منتشر خواهد کرد.

مدیر ساخت و ساز صلح‌آمیز محیط زیست UNEP در این رابطه اظهار کرده که محافظت از محیط زیست قبل، حین و بعد از درگیری‌های مسلحانه باید به همان میزان از اهمیت سیاسی برخوردار باشد که محافظت از حقوق بشر اهمیت دارد چراکه محیط زیست سالم بستری است که در آن صلح و حقوق بشر تحقق می‌یابد.

از سال ۱۹۹۹ میلادی، برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP) بیش از ۲۵ ارزیابی بعد از جنگ را با استفاده از علوم پیشرفته برای تعیین اثرات زیست محیطی جنگ انجام داده است. از کوزوو گرفته تا افغانستان، سودان و نوار غزه، این سازمان ثابت کرده است که درگیری‌های مسلحانه باعث آسیب‌های قابل توجهی به محیط زیست و جوامع وابسته به منابع طبیعی می‌شود.

بنا بر گزارش پایگاه خبری برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP)، این برنامه به‌طور فزاینده‌ای امیدوار است از داده‌های بزرگ، فناوری مرزی و علوم شهروندی برای بهبود نظارت منظم و تشخیص آسیب‌های محیطی و خطرات ناشی از درگیری‌های مسلحانه به منظور بهبود حفاظت از سلامت انسان، معیشت و امنیت استفاده کند. ایجاد یک اکوسیستم دیجیتالی برای سیاره زمین به منظور نقشه برداری، نظارت و حفاظت از محیط زیست و کاهش خطرات صلح و امنیت یکی از مهم‌ترین سرمایه‌گذاری‌های بعدی است.