فقرزدایی از راه آهن

ترابری در سرزمین پهناور ایران شامل انواع ترابری موجود در دنیاست و این خود به دلیل موقعیت مناسب جغرافیایی ایران در جهان و شرایط اقلیمی خاص ایران است.

حمل و نقل زمینی که در کنار حمل و نقل هوایی، و دریایی قرار دارد، خود به دو بخش حمل و نقل جاده‌ای و ریلی تقسیم می‌شود. حمل و نقل ریلی از جمله بخش‌های زیربنایی اقتصاد است که فرآیند توسعه اقتصادی را تحت تاثیر قرار داده و اساس مبادلات بازرگانی و کلید توسعه اقتصادی و اجتماعی است.

به گزارش  بازتاب به نقل از آرمان ، راه‌آهن به عنوان یک مکانیسم بسیار کارآمد در زمینه حمل و نقل درون شهری و برون شهری استفاده می‌شود. قطارها با توجه به عدم ایجاد آلودگی هوایی و صوتی، دوستدار محیط زیست نیز هستند که با افزایش سرعت سفر، مطلوبیت بیشتری برای مسافران داشته و خواهند داشت. از این رو می‌توان از قطارها به عنوان گزینه‌ای بسیار مناسب در توسعه پایدار نام برد. برخی متخصصان حمل و نقل بر این باورند که بین کارایی در بخش حمل و نقل و کارایی عمومی اقتصاد و رشد اقتصادی، رابطه‌ای مستقیم وجود دارد و حمل و نقل را واسطه میان فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی، بازرگانی و خدماتی در سطح ملی و بین‌المللی می‌دانند. همچنین یکی از پیش‌شرط‌های لازم برای توسعه گردشگری، توسعه حمل و نقل و زیرساخت‌های آن در کشور است. صنعت حمل ونقل ریلی در ایران نیز طی دوران مختلف، با فراز و فرودهایی همراه بوده و با توجه به موقعیت سوق الجیشی کشور در منطقه، ایجاد سیستم حمل و نقل ریلی کارآمد درتوسعه اقتصادی اجتماعی، جایگاه و نقش ویژه‌ای دارد.

توسعه ریلی در ایران، از آغاز تا دولت یازدهم

پیشینه احداث و بهره‌برداری موفق اولین راه‌آهن در ایران به شکل لوکوموتیو بخار به سال ۱۸۴۸ میلادی (1227 شمسی) از رشت به بندر پیربازار و بندر انزلی باز می‌گردد و بقایای این مسیر هنوز در محوطه اداره کل بنادر استان گیلان وجود دارد. ۱۲ کیلومتر از این مسیر تا اواسط دوره رضا‌شاه همچنان مورد استفاده بوده‌است. اکنون آخرین آمارها نشان‌دهنده وجود13هزار و348 کیلومتر شبکه ریلی استاندارد و ۹۶ کیلومتر (میرجاوه-زاهدان) خطوط ریلی عریض در ایران است. رکورد ساخت خطوط ریلی در دولت یازدهم به واسطه ساخت ۸۳۸ کیلومتر خطوط ریلی زده شد. شبکه ریلی از جمله صنایع و زیرساخت‌هایی است که به نسبت هزینه صرف شده جهت راه‌اندازی و اجرای آن، تعداد شغل ایجاد شده بیشتری را شامل می‌شود و علاوه ‌بر این، عوامل متغییر مختلف نیز بر این میزان اشتغال تاثیرگذار خواهند بود. بر اساس گزارشات کارشناسی به‌ ازای جابه‌جایی هر 100 میلیون واحد حمل در راه آهن حدود 75 نفر مشغول به‌کار می‌شوند. از طرف دیگر به ‌موازات گسترش خطوط ریلی، بسیاری از مراکز مولد و اشتغال‌زای زودبازده کوچک و متوسط و نیز صنایع بزرگ و مادر، و در مرحله بعد سایر صنایع جانبی و زیر دستی آنها امکان اقتصادی شکل‌گیری و استقرار در حاشیه این خطوط را یافته تا با تکیه بر مزایای متنوع حاصل از آن، مسیر توسعه و بالندگی را بپیمایند.

چالش‌های پیش رو

ناوگان ریلی کشور به شکل امروزی به‌رغم قدمت 70 ساله‌ای که دارد هنوز با چالش‌هایی اولیه در تامین واگن و لوکوموتیو دست به گریبان است. هرچند در سال‌های اخیر توجه مسئولان امر به ساماندهی بخش ریلی افزایش یافته است، اما در عمل شاهد جهش و رشد چندانی نبوده‌ایم و راه آهن ایران در مقایسه با دیگر کشورها راه درازی را در پیش دارد، طوری که در بسیاری از کشورها شبکه ریلی آنها تکمیل شده و به تناسب آن توسعه ناوگان انجام گرفته است اما در ایران علاوه بر اینکه نیاز به احداث خطوط جدید داریم در زمینه ناوگان به ویژه در تامین لوکوموتیو با کمبود مواجه هستیم. در مقایسه با کشورهای عضو UIC(‌اتحادیه بین‌المللی راه آهن) تا حدودی در زمینه شاخص‌های توسعه ناوگان و زیر ساخت‌ها فاصله داریم که این امر از دیدگاه کـارشناسان مربوطه به بازنگری در سیستم مدیریت بخش حمل ونقل کشور نیاز دارد. کارشناسان بخش ریلی کشور اعتقاد دارند فرصت‌ها در این بخش کمتر مورد توجه قرار گرفته است طوری که عدم اطمینان صاحبان کالا به استفاده از خطوط ریلی در ایران، پایین بودن ظرفیت کریدورهای منطقه به منظور جوابگو بودن حجم کالای ترانزیتی (مسیر‌های جنوب به شمال به سمت اروپا و آفریقا)، نبودن امکانات اطلاع‌رسانی کافی در کشورهای عضو کریدور، مشکلات ترخیص کالا و گمرکی، نبود یک سیستم موثر و کارآمد در بین کشورهای عضو کریدور به منظور تسریع و تسهیل جریان ترانزیت و حمل و نقل، استفاده نکردن از منابع بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری ترانزیت بین‌المللی، فرسودگی و قدیمی بودن و عدم کارایی ناوگان حمل و نقل ریلی، وسعت‌زیاد کشور و عدم پوشش کافی شبکه حمل و نقل از عوامل جهت عدم کارایی حمل و نقل ریلی است. در میان بخش‌های مختلف حمل ونقل، راه آهن به سمت مزایای خاص آن از جمله قابلیت حمل انبوه بار و مسافر، ایمنی بسیار بالا و مصرف اندک سوخت نقش ویژه‌ای در ترابری هر کشور دارد. در حال حاضر حجم ترافیک در بسیاری از محورهای برون شهری و حومه‌ای در کشور بالاست و شاخص مصرف انرژی در بخش حمل ونقل ریلی فوق انتظار است اما باوجود ویژگی‌هایی که برای این بخش وجود دارد در ایران تنها هشت‌هزار و 600 کیلومتر خط ریلی موجود است و نیمی از استان‌های ایران از داشتن خط ریلی محروم هستند. همچنین در ایران سالانه تنها 20 تا 24‌میلیون نفر از طریق خطوط ریلی جابه جا می‌شوند و حدود 80‌میلیون نفر تقاضا در طول سال بی پاسخ می‌ماند در حالی که بر اساس برنامه چهارم توسعه باید این حجم از جابه‌جایی به 33‌میلیون نفر در سال 88 می‌رسید که دلیل عمده آن را می‌توان کمبود خطوط ریلی و ناوگان نامناسب ذکر کرد. بر اساس برنامه‌های توسعه‌ای باید خطوط ریلی به 25‌هزار کیلومتر افزایش یابد اما با نزدیک شدن به پایان برنامه تنها حدود هشت‌هزار و 600 کیلومتر راه آهن وجود دارد که آمار موجود نشان می‌دهد تنها 35‌درصد نیاز واقعی محقق و حدود 65‌درصد از برنامه تحقق نیافته که در مقایسه با سایر کشورهای دنیا ایران از توسعه‌نیافته‌ترین کشور‌ها در بخش ریلی است.

امید به توفیق

به منظور رفع موانع و مشکلات باید یک نظام جامع حمل و نقل جامع در کشور ایجاد شود و سهم هریک از زیربخش‌های آن مشخص شود و به‌ویژه برای حمل و نقل ریلی باید الویت خاصی را با توجه به ملاحظات اقتصادی و سیاسی و امنیتی، کاهش آلودگی زیست‌محیطی، افزایش ایمنی و کاهش مصرف انرژی قائل بودبرخی از کارشناسان معتقدند چنانچه به سمت خصوصی‌سازی واقعی و کوچک‌سازی راه‌آهن پیش نرویم نمی‌توان انتظار داشت توسعه در بخش ریلی ایجاد شود. خوشبختانه در دولت یازدهم توجه به توسعه حمل و نقل ریلی افزایش یافته و امید می‌رود با کوچک‌سازی دولت و ادامه روند خصوصی‌سازی و آزادسازی اقتصاد، این بخش مهم رونق اقتصادی را افزایش دهد. یک عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی، در مورد الزامات رسیدن به توسعه در زمینه حمل و نقل ریلی می‌گوید: توسعه راه‌آهن به سرمایه‌گذاری و زمان نیاز دارد. باید در اکثر مسیرها و شهرها ریل و ایستگاه‌هایی با هدف‌های متفاوت داشته باشیم. تا اینها آماده نباشد حمل و نقل ریلی در جایگاه خود قرار نمی‌گیرد. مسعود دانشمند با اشاره به اینکه راه‌آهن کشور ما نسبت به وسعت و جمعیت کشور بسیار فقیر است، می‌گوید: زمانی در دوره رضاخان ما تنها کشور دارای راه‌آهن در میان کشورهای اطراف بودیم، اما در همان‌جامانده‌ایم و توسعه چندانی نیافته‌ایم. برای رسیدن به توسعه در راه‌آهن کوشش بیش ‌از این لازم است. مسعود دانشمند معتقد است ساخت راه‌آهن به عهده دولت‌هاست و بهره‌وری از آن باید به بخش خصوصی واگذار شود. وی در این زمینه می‌گوید: دولت برای ساخت بسترهای حمل و نقل همچون فرودگاه و یا مسیرهای ریلی، نباید به دنبال سود باشد، چرا که سود چندانی در این ساخت‌ها به صورت مستقل وجود ندارد اما این بستر مناسب برای توسعه در زمینه‌های مختلف است. وقتی حمل و نقل توسعه یابد، تجارت توسعه می‌یابد و به تبع آن دولت از توسعه تجارت سود خواهد برد.