چرا مصالحه میان ایران و عربستان روز به روز سخت‌تر می‌شود؟
روابط ایران و عربستان در یکی از بدترین وضعیت‌های خود طی دهه‌های اخیر قرار دارد. در شرایطی که نیروهای هوادار دو طرف در چندین کشور منطقه، سرگرم رقابت و درگیری شدید هستند و سعودی‌ها از مالزی در شرق آسیا تا ایالات متحده از همه ابزارهای خود برای مقابله با ایران استفاده می‌کنند، این سوال که آیا چشم‌اندازی برای بهبود روابط دو کشور وجود دارد یا خیر، مورد توجه الجزیره قرار گرفته است.
به گزارش تابناک و به نقل از الجزیره، در دسامبر 1991، هاشمی رفسنجانی رئیس‌جمهور وقت ایران در حاشیه اجلاس سران کنفرانس اسلامی در داکار پایتخت سنگال با شاهزاده عبدالله ولیعهد وقت سعودی دیدار کرد. در یک قمار دیپلماتیک بی‌سابقه دو طرف توافق کردند برای احیای روابط دو کشور که در نتیجه جنگ ایران و عراق و همچنین کشتار حجاج ایرانی در سال 1987 قطع شده بود، مذاکره کنند.
هاشمی رفسنجانی، سیدحسین موسویان سفیر ایران در آلمان را مامور گفتگو با شاهزاده سعودی کرد که مدتی بعد، در شرایط بیماری ملک فهد زمام امور در عربستان را در دست داشت و با مرگ وی به پادشاهی رسید. بعد از یک دیدار اولیه در کازابلانکا در مراکش، موسویان به عربستان رفت و چندین دور مذاکره در اقامتگاه شخصی عبدالله برگزار شد.
سه شب مذاکره جدی که موضوعات مختلف روابط دوجانبه و مسائل امنیتی را در بر می‌گرفت راه را برای تنش‌زدایی در روابط دو کشور باز کرد. این روند از حمایت عالی‌ترین سطوح سیاسی در هر دو کشور برخوردار بود.
موسویان با مرور دیدارش با ملک فهد در سال 1996 به الجزیره می‌گوید که پادشاه سعودی از آرامش در روابط دو کشور خوشحال بود ولی از این که در روابط دو کشور جایی برای همکاری با عراق در نظر نگرفته شده بود، ناراضی به نظر می‌رسید.
در سال 1997، برای سفر شاهزاده عبدالله به تهران فرش قرمز پهن شد. سال بعد، هاشمی رفسنجانی به عنوان عالی‌ترین مقام ایرانی که تا آن زمان به عربستان سفر کرده بود، توفیق حضور در فدک را به دست آورد. حسن روحانی رئیس‌جمهور فعلی ایران، در این سفر هاشمی رفسنجانی را همراهی می‌کرد. این سفر، راه را برای بهبود بیشتر روابط دو کشور هموار کرد که قرارداد امنیتی سال 2001 میان دو کشور در خصوص مبارزه با تروریسم و قاچاق مواد مخدر از جمله ثمرات آن بود. گفته می‌شود که هاشمی رفسنجانی تا زمان درگذشتش در سال 2017 همین نگاه مثبت به ضرورت روابط بهتر با عربستان را حفظ کرد.
حدود سه دهه بعد از دیدار هاشمی و عبدالله در سنگال، ایران و عربستان خود را در دو سوی مخالف شکاف فزاینده‌ای می‌بینند که منطقه را از عراق و بحرین گرفته تا یمن و ادامه درگیری‌ها در سوریه در بر گرفته است.
برداشت تحلیلگران این است که جنگ لفظی میان دو کشور، خصومت را تشدید و فعلا شانس یافتن یک راه حل دیپلماتیک را کم‌تر کرده است. یک ماه پیش، محمد بن سلمان ولیعهد سعودی مقامات ارشد ایران را با هیتلر مقایسه کرد و در مقابل ایرانی‌ها وی را متوهم، نابالغ و کندذهن توصیف می‌کنند.
در اجلاس هفته جاری سران اتحادیه عرب در ریاض، سلمان پادشاه سعودی رهبری محکومیت ایران به بهانه دخالت اشکار در امور کشورهای عربی را در دست داشت.
نقش آمریکا در روابط ایران و عربستان
موسویان که اکنون به عنوان پژوهشگر در دانشگاه پرینستون مشغول به کار است معتقد است که روابط ایران و عربستان از زمانی به سردی گرائید که ائتلاف به رهبری آمریکا در سال 2003 به عراق حمله کرد. عبدالله پادشاه سعودی معتقد بود که تصمیم جرج بوش برای حمله به عراق، به افزایش قدرت شیعیان این کشور و در نتیجه به هم خوردن توازن قوا در منطقه به نفع ایران منجر خواهد شد. اتفاقا پیش‌بینی عبدالله درست از آب در آمد.
با این وجود، عبدالله روابط با ایران را حفظ کرد و در سال 2007 میزبان احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور جدید ایران بود. حتی علی‌رغم بروز ناآرامی میان اکثریت شیعه و اقلیت سنی حاکم بر بحرین در سال 2011، احمدی‌نژاد یک بار دیگر و در سال 2012 به ریاض سفر کرد.
در سال 2015، عبدالله از دنیا رفت و عربستان شاهد انتقال قدرت به سلمان بن عبدالعزیز نابرادری پادشاه پیشین بود که به تشدید تقابل میان ایران و عربستان کمک کرد. در همین سال ایران و کشورهای غربی بر سر راه حلی برای بحران هسته‌ای به توافق رسیدند.
محجوب زویری استاد مسائل ایران در دانشگاهی در قطر معتقد است که امضای توافق با ایران از سوی باراک اوباما رئیس‌جمهور سابق آمریکا سبب شد که عربستانی‌ها احساس کنند به حاشیه رانده شده‌اند. خبر خوب برای سعودی‌ها، پایان دوره اوباما و به قدرت رسیدن دونالد ترامپ است که مخالفان سرسخت ایران را در کابینه خود به کار گرفته و وعده داده که توافق هسته‌ای با ایران را از بین خواهد برد. به عقیده زویری، سعودی‌ها امیدوار هستند که در دوره ترامپ شاهد شکست ایران باشند. آنها می‌خواهند نشان دهند که ایران، منزوی، به حاشیه رانده شده و تحت فشار است؛ با این وجود آنها نمی‌خواهند که ایران کاملا از بازی منطقه‌ای بیرون رانده شود زیرا دشمنی با ایران به ابزاری برای کسب مشروعیت برای حکام جدید سعودی تبدیل شده است؛ آنها دوست دارند که بهانه‌ای وجود داشته باشد تا ادعا کنند که تهدیداتی هم در داخل و هم در خارج از کشور وجود دارد.
رامی الخوری استاد دانشگاه آمریکایی بر این باور است که بخشی از مشکل از این ناشی می‌شود که اقدامات ایران با اظهارات آنها در خصوص ضرورت حل مسالمت‌آمیز اختلافات هماهنگی ندارد. بسیاری از کشورهای عربی از خود می‌پرسند که در شرایطی که مقامات ایرانی وعده تنش‌زدایی را می‌دهند، چرا نیروهای نظامی، پول، سلاح، نیروهای نیابتی و فناوری ایرانی در کشورهای عربی در حال اشاعه است؟
چشم‌انداز تیره روابط
مداخله نظامی عربستان سعودی در یمن به عنوان رهبر ائتلافی از کشورهای عربی، جان باختن صدها زائر ایرانی در جریان حج در سال 2015 و اعدام شیخ نمر النمر روحانی عربستانی در سال 2016 موانع بیشتری در روابط دو کشور ایجاد کرد. پس از اعدام النمر، عده‌ای در تهران به سفارت سعودی حمله کردند و شکاف در روابط دو کشور ر ا تشدید کردند.
به عقیده کارشناسان، تنش در روابط ایران و سعودی به مرحله‌ای رسیده که در شرابط فعلی حتی چشم‌انداز روشنی برای گفتگو میان طرفین وجود ندارد، چه رسد به این که گفتگوها به نتیجه برسد. اظهارات تند مقامات سعودی از جمله محمد بن سلمان و عادل الجبیر نشان می‌دهد که آنها روابط با ایران را یک بازی با حاصل‌جمع صفر می‌دانند.
هر دو آنها ایران را عامل اصلی بروز تنش در منطقه و دولتی حامی تروریسم می‌دانند که عربستان آخرین مانع در مسیر غلبه آن بر منطقه است. بنابراین، به باور آنها، هر گونه گفتگو با ایران، به معنای گردن نهادن به برتری ایران در منطقه است.
تلاش‌های روحانی و ظریف برای گشایش در روابط دو کشور تاکنون از سوی سعودی‌ها رد شده است. روحانی در سال 2013 موضوع گفتگو با عربستان را مطرح کرد و ظریف نیز در مقاله‌ای در آتلانتیک در سال گذشته خواستار راه حلی برد – برد برای آینده روابط دو کشور شد. وزیر خارجه ایران در ژانویه سال جاری، پیشنهاد یک قرارداد امنیتی جدید برای منطقه را طرح کرده است.
در حالی که نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری ایران همچنان از محبوبیت رویکرد سیاست خارجی دولت روحانی در ایران حکایت دارد، محجوب زویری معتقد است که افکار عمومی کشورهای عربی نگاه دوستانه‌ای به ایران ندارد.
مانع اصلی گشایش دیپلماتیک میان ایران و عربستان چیست؟
اسفندیار باتمانقلیچ کارشناس دیپلماسی تجاری معتقد است که سعودی‌ها در جنگ لفظی با ایران دست برتر را دارند. به باور وی، سفر اخیر ولیعهد سعودی به آمریکا، دسترسی وسیع آنها به مقامات دولتی، چهره‌های پرنفوذ، رسانه‌ها و فضای سیاسی آمریکا را نشان داد.
مساله مهم این است که تا زمانی که ایجاد و تشدید درگیری با ایران، به افزایش محبوبیت بن سلمان در افکار عمومی عربستان کمک کند، وی تمایل چندانی به در پیش گرفتن راه دیپلماسی با ایران نخواهد داشت.
همین رفتار سعودی‌ها سبب خواهد شد که تصمیم احتمالی روحانی برای کاهش تنش با عربستان نیز با مخالفت‌های داخلی جدی مواجه شود. در چنین شرایطی روشن نیست که چه کسی می‌تواند بین دو کشور میانجی‌گری کند. ترامپ که دشمنی عمیقی با ایران دارد، چهره مناسبی برای آرام کردن سعودی‌ها نیست و عمان که همواره نقش یک میانجی در اختلافات منطقه‌ای را بازی می‌کرده، شانس کمی برای موفقیت خود قائل است.
خروج آمریکا از برجام عامل مهم دیگری است که می‌تواند در آینده به کم شدن بخت رفع تنش در روابط ایران و عربستان منجر شود به ویژه که چنین اقدامی باعث مخالفت بیشتر ایران با اقدامات آمریکا در منطقه خواهد شد.
