تداوم اختلاف گازی ایران و ترکمنستان/عشق آباد بازنده بزرگ قطع مبادله گازی با تهران

اختلاف گازی ایران و ترکمنستان که از ابتدای سال 2017 میلادی با قطع صادرات گاز این کشور به ایران، به اوج خود رسید، پس از گذشت حدود یک سال، همچنان پابرجا مانده و با توجه به نتیجه بخش نبودن مذاکرات، به نظر می رسد در آینده نزدیک پرونده این اختلاف به دیوان داوری بین المللی ارجاع شود.

ایران و ترکمنستان از اواخر سال 2016 میلادی وارد مناقشه گازی شدند که در نهایت در اول ژانویه سال 2017 (11 دی 1396) به قطع کامل صادرات گاز ترکمنستان به ایران به بهانه طلب گازی منجر شد.
تهدید به قطع صادرات گاز به ایران، ابزاری است که در سال های گذشته، ترکمنستان بارها از آن بهره می گرفت و از طریق آن می توانست به ایران فشار آورده و مبلغ گاز صادراتی به ایران را افزایش دهد.
اما در اول ژانویه سال 2017 سیر تحولات، طبق پیش بینی عشق آباد پیش نرفت و بدین ترتیب ایران نه از قطع گاز ترکمنستان دچار مشکل شد و نه به سراغ التماس به این دولت برای وصل دوباره گاز رفت.
در واقع، در سال های گذشته با توجه به نیاز مناطق شمالی و شمال شرقی کشور به واردات گاز از ترکمنستان، تهران تلاش می کرد رضایت این کشور را برای تضمین تامین گاز این مناطق جلب کند.
اما به پشتوانه افزایش تولید گاز در پارس جنوبی و تکمیل شبکه انتقال گاز کشور در دولت یازدهم، نیاز به واردات گاز به ترکمنستان برطرف شده بود، بنابراین پس از قطع گاز ترکمنستان از ابتدای سال 2017، ایران اعلام کرد که بازنده این ماجرا، ترکمنستان خواهد بود و ما نیاز اضطراری به گاز این کشور نداریم.

** ماجرای طلب 1.5 میلیارد دلاری ترکمنستان
ترکمنستان در حالی خواستار طلب 1.5 تا 1.8 میلیارد دلاری از ایران بابت صادرات گاز در سال های 86 و 87 شده است که ایران آن را قبول نداشته و خواستار ارجاع موضوع به داوری بین المللی است.
در دی ماه 1386 که سرمای زمستان به اوج خود رسید و بیش از 20 استان کشور با افت شدید دمای هوا و یخبندان مواجه شدند، ترکمنستان از این فرصت، سوءاستفاده و اعلام کرد که قیمت گاز صادراتی خود به ایران را 9 برابر بالا برده و از 40 دلار به ازای هر هزار مترمکعب به 360 دلار افزایش می دهد.
دولت وقت ایران، به هر دلیلی در آن مقطع زمانی با این درخواست ترکمنستان موافقت می کند و بدین ترتیب بر اساس محاسبات ترکمن ها، طلبی حدود 1.5 تا 1.8 میلیارد دلار به حساب ایران نوشته می شود.
البته با گذشت زمان و پس از افت قیمت گاز در بازارهای جهانی، قیمت گاز صادراتی این کشور به ایران کاهش می یابد که همچنان ادامه دارد.
زمانی که ایران آماده پرداخت بدهی گازی ترکمنستان می شود، تحریم ها شدت یافته و مراودات بانکی قطع می شود و بدین ترتیب روند پرداخت بدهی به این کشور بلاتکلیف باقی می ماند.
پس از استقرار دولت یازدهم، ایران به صورت ماهانه اقدام به تسویه بدهی گازی خود به ترکمنستان کرده و بنابراین مبلغ دیگری به این طلب افزوده نمی شود.

** برگ برنده ایران در دعوای گازی با ترکمنستان
مهم ترین برگ برنده ایران در دعوای گازی با ترکمنستان، افزایش تولید گاز و تکمیل شبکه انتقال گاز به ویژه خط لوله نکا – دامغان بود.
ساخت خط لوله دامغان به نکا با دستور ویژه وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران پس از آخرین دور بدعهدی صادراتی شرکت گاز ترکمنستان روند سریع تری به خود گرفت.
خط لوله انتقال گاز دامغان – نکا از سال 1386 و پس از قطع گاز وارداتی از ترکمنستان در دستور کار قرار گرفت اما با وجود حساسیت بالا در دوره های گذشته پیشرفت مطلوبی نداشت.
تا زمان روی کار آمدن دولت یازدهم این طرح به دلایلی از جمله افزایش طلب پیمانکار و نبود لوله متوقف بود، ولی پس از بررسی های کارشناسی و برگزاری جلسه با پیمانکار و شرکت های تولید لوله، بار دیگر شاهد آغاز عملیات اجرایی آن شدیم.
در دولت یازدهم پس از آشکار شدن تمایل شرکت گاز ترکمنستان به بدعهدی در فرایند صادرات گاز به ایران، اجرای این خط لوله با دستور ویژه وزیر نفت به طور جدی دنبال شد.
مسیر این خط لوله راهبردی از حوالی قوشه دامغان به صورت انشعاب از کیلومتر 250 خط انتقال گاز 48 اینچ دوم شمال – شمال شرق آغاز و پس از عبور از شهرهای کیاسر، ساری و نکا، ضمن تقویت سیستم انتقال گاز از جنوب به شمال کشور، سبب پایدارسازی شبکه گازرسانی و کاهش مخاطرات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ناشی از کمبود گاز در استان های شمالی کشور می شود.

** بی نیازی ایران به گاز ترکمنستان
ایران اکنون با افزایش تولید روزانه گاز بیش از 700 میلیون مترمکعب گاز، نیاز چندانی به واردات گاز برای رفع نیازهای ضروری ندارد.
در واقع، تهران با هدف افزایش حضور در بازار منطقه ای انرژی و گسترش تعامل حسنه با همسایگان، همچنان تلاش کرده است که قرارداد واردات گاز از ترکمنستان را حفظ کند.
ایران به پشتوانه افزایش سرشار تولید گاز از پارس جنوبی و نیز گسترش شبکه گازرسانی در همه مناطق کشور، از قدرت چانه زنی فراوانی برخوردار شده است، بنابراین هیچ کشوری قادر نیست از قطع گاز به عنوان تهدیدی علیه ایران استفاده کند.
ایران با تکمیل خطوط در دست ساخت انتقال گاز دامغان به نکا و گیلان به مازندران، توانست به راحتی و بدون نگرانی از افت فشار، گاز مناطق شمالی و شمالی شرقی کشور را تامین کند.

** شرط ایران برای از سرگیری واردات گاز از ترکمنستان
حمیدرضا عراقی معاون وزیر نفت پیش از این در گفت وگو با خبرنگار ایرنا درباره شرط ایران برای از سرگیری واردات گاز از ترکمنستان گفته بود: اگر ترکمنستان قیمت گاز را در آینده پایین بیاورد، از این کشور گاز می خریم، در صورت عدم موافقت عشق آباد با درخواست های ما، از اقدام این کشور در قطع گاز به دیوان داوری بین المللی شکایت خواهیم کرد.
وی تاکید کرده بود: اگر آنها در باره درخواست هایی که ما داریم، حاضر به مذاکره شده و آن را بپذیرند، به دیوان داوری نمی رویم اما اگر نپذیرند، موضوع به دیوان داوری ارجاع داده می شود.
عراقی درباره دریافت جریمه از ترکمنستان بابت قطع یکباره گاز در فصل زمستان نیز تصریح کرده بود: ما نظرات خود را در این باره مطرح کرده ایم.
مدیرعامل شرکت ملی گاز درباره رقم جریمه گفته بود: رقم آن را فعلا نمی شود اعلام کرد.

**شکایت ترکمنستان از ایران
پایگاه خبری دولتی ‘آلتین عصر’ ترکمنستان در اواخر ماه دسامبر سال گذشته میلادی (اوایل آذر 96) گزارش داد که ترکمنستان از ایران به دادگاه دیوان داوری لاهه شکایت کرد.
به گفته «مئراد آرچایف»، رئیس ‘ترکمن گاز’، (شرکت گاز دولتی ترکمنستان)، در نشست هیات دولت این کشور در عشق‌آباد اعلام شد که مذاکرات با ایران بر سر بدهی گاز این کشور ناموفق بوده است.
آرچایف گفت: «طرف ایرانی ما پیشنهاد کرده است که برای حل و فصل اختلاف گازی به دیوان داوری متوسل شویم.»
«قربان‌قلی بردی‌محمداف»، رئیس جمهوری ترکمنستان، نیز فرمانی برای رسیدگی به شکایت این کشور از ایران صادر کرد.

** شکایت های گازی ایران علیه ترکمنستان
پس از این که مشخص شد مذاکرات با عشق آباد به نتیجه نمی رسد، ایران نیز به دنبال شکایت گازی علیه عشق آباد برآمد که شکایت ایران دارای چندین بخش است.
قیمت بالای گاز، قطع بی اطلاع گاز از اول ژانویه سال 2016 و کیفیت پایین گاز ترکمنستان، محورهای شکایت گازی ایران علیه ترکمنستان را تشکیل می دهند.
ترکمن ها بر اساس ادعاهای خود، مدعی دریافت بیش از 1.5 میلیارد دلار از ایران هستند، در مقابل ایران نیز بر اساس شکایت های خود، خواستار دریافت مبلغ مشابهی به عنوان طلب و جبران خسارت است.

** ترکمنستان بازنده بزرگ قطع مبادله گازی با ایران
ایران با قرارداد خریداری روزانه 35 تا 40 میلیون مترمکعب گاز، به عنوان بزرگترین مشتری گاز ترکمنستان به شمار می رود که از 20 سال گذشته تاکنون اقدام به واردات گاز از این کشور کرده است، البته میانگین واردات گاز ایران از این کشور در عمل، 5 تا 10 میلیون مترمکعب در روز بوده است.
به علت مسیر کوتاه خط لوله صادرات گاز ترکمنستان به ایران، صادرات گاز این کشور به ایران با کمترین هزینه انجام می شود، اما سایر مشتریان گازی این کشور، مزیت های ایران را دارا نیستند.
چین، اروپا و پاکستان مشتریان جدید گاز ترکمنستان به شمار می روند که صادرات گاز به آنها به دلیل نیاز به خط لوله طولانی چند هزار کیلومتری، هزینه سنگینی را به دنبال دارد.
ایران با قطع واردات گاز از ترکمنستان توانست با شتاب بخشیدن به ساخت خط لوله های دامغان به نکا و گیلان به مازندران، در مدت چند ماه، نیاز نواحی شمالی کشور را رفع کند.
همچنین ایران در کوتاه مدت، اولویت تامین گاز در مناطق مورد نیاز را به بخش خانگی داد و سوخت صنایع عمده را بجای گاز توسط سوخت مایع تامین کرد تا روزهای سرد که البته چند هفته ای طول داشت، سپری شوند.
اما ترکمنستان با این رخداد، بزرگترین و به صرفه ترین مشتری خود را از دست داد.

**ادامه تعامل گازی، بهترین گزینه
موافقت دولت سابق با درخواست غیرمنطقی و عجیب افزایش گاز از 40 به 360 دلار برای هر یک هزار متر مکعب، چالشی را ایجاد کرده که به نظر کارشناسان تنها با مذاکره و در نهایت، ارجاع مساله به دیوان داوری حل و فصل خواهد شد.
ایران به دلیل هدفگذاری برای افزایش نقش در بازار انرژی منطقه، تمایل به ادامه مراودات گازی با ترکمنستان دارد زیرا می تواند گاز این کشور را در آینده به پاکستان، ترکیه، اروپا و یا سایر مناطق ترانزیت و یا سواپ (معاوضه) کند و از این طریق، درآمد ارزی برای کشور کسب کند.
به گزارش ایرنا،ترکمنستان نیز به عنوان کشور بزرگ دارنده ذخایر گازی به تداوم قرارداد فروش گاز به ایران نیاز دارد، زیرا این کشور در منطقه آسیای میانه محصور بوده و ارتباط مستقیمی با بازارهای بزرگ مصرف گاز ندارد، و ایران بهترین مسیر برای صادرات گاز این کشور به شمار می رود.