سرمایه فیلترینگ هوشمند کجا رفت؟

در حالی که از زمان آغاز فیلترینگ هوشمند به گفته مسوولان ارتباطات و فناوری اطلاعات، هزینه‌هایی بالغ بر ۱۱۰ میلیارد تومان صرف این پروژه شده است، اکنون که پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی به سیستم رمزنگاری مجهز و در برابر فیلترینگ مقاوم شده‌اند، باید دید این سرمایه در کجا هزینه می‌شود و روش کنونی برای پالایش مطالب نامناسب چیست؟

داستان فیلترینگ هوشمند زمانی آغاز شد که مسوولان وزارت ارتباطات دریافتند راه چاره‌ی جلوگیری از مطالب مستهجن و نامناسب، فیلتر کردن تمامی محتوای یک سایت نیست. سیستم فیلترینگ هوشمند برخلاف روش‌های سنتی فیلترینگ باعث نمی‌شود که دسترسی به یک سایت به طور کامل محدود شود بلکه تنها محتوای نامناسب و غیرمجاز روی آن سایت غیرقابل دسترسی خواهد شد.

با ظهور اینترنت و تا پیش از سال ۱۳۸۸، با وارد کردن نشانی یک وب‌سایت فیلترشده، پیغامی تحت عنوان «مشترک گرامی! دسترسی به این سایت امکان‌پذیر نمی‌باشد» ظاهر می‌شد، از ابتدای سال ۱۳۸۹ این پیغام بر اساس مصوبه کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه و از سوی شرکت ارتباطات زیرساخت، جای خود را به صفحه معروف پیوندها داد. پس از آن بود که طرح فیلترینگ هوشمند برای به حداقل رساندن فیلترینگ اشتباه در ایران مطرح شد.

نظارت و مدیریت شبکه‌های اجتماعی خارجی مشکلات خاص خود را دارد، زیرا دسترسی به محتوای این نوع برنامه‌ها عموما در اختیار نویسندگان آن‌ها و خالق این سیستم‌هاست که اکثرا هم متعلق به شرکت‌های آمریکایی هستند. بنابراین حتی اگر برخی کشورها می‌توانستند امتیازهای خاصی از این شرکت‌ها بگیرند، این امکان عموما برای کشور ما فراهم نمی‌شد. یعنی وزارت ارتباطات مجبور می‌شد یا کل شبکه را فیلتر کرده و یا راهکاری برای فیلترینگ هوشمند پیدا کند.

به زعم مراجع قضایی، عدم توانمندی وزارت ارتباطات در فیلترینگ محتواهای مجرمانه شبکه‌های ارتباطی موبایلی دلیلی بر لزوم فیلترینگ کل این شبکه‌ها از جمله وایبر، تانگو، واتس‌اپ و غیره بود. در حالی که فیلترینگ هوشمند مانند بسیاری از پروژه‌های حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات تا پیش از دولت‌ یازدهم به موفقیت چشمگیری دست نیافته بود، محمود واعظی به عنوان وزیر ارتباطات با فرجه‌هایی که از سال ۱۳۹۳ در خصوص ساماندهی پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی به او داده شد، از پیگیری طرح فیلترینگ هوشمند خبر داد تا مانع از مسدود شدن تمام یک وب‌سایت و یا پیام‌رسان شود.

تفاهم‌نامه‌ای برای سامانه پالایش هوشمند

در مقاطع زمانی متفاوت وزارت ارتباطات، راهکارهایی را برای پیشبرد فیلترینگ هوشمند مطرح کرد. از جمله اینکه از همان ابتدا از فعالیت سه دانشگاه برای طراحی دستگاه فیلترینگ هوشمند خبر داد که البته نیازمند سرمایه‌گذاری‌های زیادی نیز بود و در نهایت، تفاهم‌نامه‌ای بین شرکت ارتباطات زیرساخت و پژوهشگاه ICT منعقد و مقرر شد فاز اول سامانه پالایش هوشمند فضای مجازی تا پایان خرداد سال ۱۳۹۴ به بهره‌برداری برسد که با بهره‌گیری از آن، امکان تفکیک، ممیزی و پالایش صفحات زیرمجموعه سایت‌های اینترنتی فراهم و تنها بخشی از محتوای سایت که به عنوان محتوای غیر اخلاقی تشخیص داده شده، غیرقابل دسترسی شود.

فیلترینگ هوشمند حتی در مقطعی واکنش رئیس‌جمهوری را در پی داشت و وی خواستار ادامه راه و رفع نواقص به منظور تکمیل طرح‌ها در صیانت از محتوای فضای مجازی شد.

واعظی به عنوان وزیر وقت ارتباطات با اعلام نظر خود درباره فیلترینگ هوشمند، با بیان اینکه نزدیک به ۸۵ تا ۹۰ درصد محتوای برخی سایت‌ها، محتوای سالم به حساب می‌آید و با سیستم فیلترینگ هوشمند می‌توان درصدی از این سایت‌ها که محتوای مجرمانه و غیراخلاقی دارند را مسدود کرد، فیلترینگ هوشمند را پروژه‌ی ۱۰ماهه‌ای اعلام کرده بود که در سه فاز اجرایی می‌شود. این پروژه از دی ماه ۹۳ در فاز اول به صورت آزمایشی روی اینستاگرام اجرا شد تا در صورت موفقیت‌آمیز بودن مرحله دوم آن نیز اجرایی شود که البته پس از آن وزیر ارتباطات اعلام کرد اجرای این طرح، ۸۳ درصد موفق بوده است.

پس از آن، واعظی در مرداد ۹۴، از ورود به فاز دوم فیلترینگ هوشمند خبر داده و گفت: برای بهره گرفتن از توان پژوهشگران داخل کشور، قراردادهایی را با پژوهشگران و دانشگاه‌ها بستیم و برنامه‌ی ما آن است که تا پایان سال این طرح را به طور کامل عملیاتی کنیم و در این میان هر میزان بودجه که لازم باشد برای این طرح تزریق خواهد شد.

جلوگیری از صفحات غیراخلاقی؛ فیلترینگ هوشمند یا مذاکره؟

وی درباره پیشرفت فیلترینگ هوشمند هم گفت: سرمایه‌گذاری زیادی برای این طرح صورت گرفته اما طرف مقابل هم در این حوزه سرمایه‌گذاری می‌کند. هر چه ما در این حوزه تلاش می‌کنیم، آنها هم در این حوزه پیشروی دارند و در کل شاهد نوعی جنگ الکترونیک و قدرت‌نمایی در حوزه فناوری هستیم. به هر حال ما تلاش داریم صفحات غیراخلاقی را از هر طریقی که ممکن است از دسترس خارج کنیم و حال در این زمینه چه از طریق فیلترینگ هوشمند و چه از طریق مذاکره با شرکت‌ها تلاش‌های متعددی جریان دارد.

او البته درباره میزان همکاری شرکت‌ها نیز اظهار کرده بود: خوشبختانه در اساس کار تلگرام و سیاست‌های این شرکت اعلام شده که کانال‌های غیراخلاقی جزو سیاست‌هایشان نیست. آنها همچنین اعلام کرده‌اند که حاضرند با همه کشورها در زمینه مسدود کردن این صفحات همکاری داشته باشند.

واعظی بهمن ماه سال ۹۴ و در حالی که بیش از ۱۰ ماه از آغاز فیلترینگ هوشمند گذشته بود، اظهار کرد: مناقصه فیلترینگ هوشمند اینستاگرام، تلگرام و سایر شبکه‌های اجتماعی برگزار شده تا در نهایت این طرح اجرایی شود و بتوان به صورت هوشمند بر محتوای این شبکه‌های اجتماعی نظارت کرد. ۱۱ دانشگاه در زمینه فیلترینگ هوشمند شبکه‌های اجتماعی در حال فعالیت هستند و به نتایج مطلوبی نیز دست یافته‌اند تا بتوان این طرح را به خوبی اجرا کرد.

سرمایه ۱۱۰ میلیارد تومانی فیلترینگ هوشمند

در آن زمان بود که علی‌اصغر عمیدیان به عنوان معاون واعظی درباره سرمایه‌گذاری انجام‌شده روی این پروژه اظهار کرد: بیش ۱۱۰ میلیارد تومان قرارداد میان وزارت ارتباطات و صاحب نظران و متخصصین توانمند در بحث فیلترینگ هوشمند منعقد شده است.

تا اینکه واعظی اسفند ۹۴ با اشاره به خروجی‌های فاز اول و دوم فیلترینگ هوشمند گفت: فاز سوم فیلترینگ شروع شده است، یعنی دیگر فیلترینگی که در ورودی کشور انجام می‌شد وجود ندارد، بلکه با طراحی‌های انجام‌شده این فیلترینگ تحت نظر دانشگاه‌ها، شرکت‌هایFCP و ارائه‌کنندگان اینترنت صورت می‌گیرد که باعث می‌شود سرعت اینترنت بالا رود و در آینده می‌توانیم دست شرکت‌ها را باز بگذاریم که با مشتریان خود تعامل بیشتری داشته باشند.

وی اما در پاسخ به سوالی مبنی بر این‌که علی‌رغم هزینه ۱۱۰ میلیارد تومانی برای فیلترینگ هوشمند، کاربران می‌توانند به آسانی با استفاده از فیلترشکن‌های موجود در بازار به سایت‌های فیلترشده دسترسی داشته باشند، اظهار کرد: فیلترشکن‌ها در تمام دنیا مورد استفاده قرار گرفته و اغلب آنها در مقاطعی با مشکل مواجه می‌شوند و ما به عنوان دولت استفاده از آنها را به هیچ عنوان توصیه نمی‌کنیم. اگر عده‌ای از فیلترشکن استفاده می‌کنند، موضوع درستی نیست، اما راهکار مقابله با این موضوع هم این نیست که هزینه‌ای برای فیلترینگ هوشمند صورت نگیرد. در واقع راهکار درست همان است که اکنون به آن عمل می‌کنیم.

از سوی دیگر محمدجواد آذری جهرمی در سمت رئیس شرکت ارتباطات زیرساخت، مرداد ۹۵ درباره میزان موفقیت فیلترینگ هوشمند گفت: مجریان این کار اعتقاد دارند که‌ آنچه در این خصوص صورت گرفته موفقیت‌آمیز بوده و تلاش بر آن است که در اجرای این طرح سرعت عمل بیشتری وجود داشته باشد. در فاز سوم این طرح که به بحث رمزگذاری‌ها اشاره می‌شود که لازم است برای سالم‌سازی فضای مجازی کشور در این حوزه نیز شرایط‌مان تقویت شود.

بهره‌برداری چندباره‌ از فازهای سه‌گانه‌ی فیلترینگ

تعریف فازهای مختلف برای پروژه فیلترینگ هوشمند همچنان ادامه داشت زیرا واعظی مهر ماه ۹۵ نیز در حالی که یک بار از آغاز فاز سوم خبر داده بود، بار دیگر با ابراز امیدواری از این‌که فاز دوم فیلترینگ هوشمند طی دو ماه تمام شده و وارد فاز سوم شویم گفت: فیلترینگ هوشمند سه فاز دارد که ما در حال حاضر در فاز دوم آن قرار داریم. البته این موضوع بسیار پیچیده است و برای آن با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی قرارداد بستیم. هدف ما فقط سایت‌ها نیست، بلکه شبکه‌های اجتماعی هم هست و قطعا آن دسته از شبکه‌های اجتماعی که به مقررات داخل کشور ما احترام نگذارند، نمی‌توانند ادامه حیات دهند.

واعظی با اشاره به طراحی رباتی در شرکت ارتباطات زیرساخت که امکان فیلتر خودکار سایت‌های مستهجن را فراهم می‌کند، درباره نحوه اجرای فاز سوم فیلترینگ هوشمند نیز توضیح داده بود: در حال حاضر فاز دو فیلترینگ هوشمند در مراحل پایانی قرار دارد. در فاز سوم اجرای این طرح نیز با توجه به بحث احراز هویت کاربران این امکان وجود دارد که دسترسی به یک سایت و شبکه برای فردی مانند یک پزشک میسر و برای دیگران غیرممکن شود.

اما در حالی که فیروزآبادی -دبیر شورای عالی فضای مجازی- نیز درباره میزان موفقیت فیلترینگ هوشمند گفته بود: چاره‌ای جز فیلترینگ هوشمند نداریم و این برنامه باید موفق شود، زمان وعده‌داده‌شده برای تکمیل فیلترینگ هوشمند که پایان سال ۹۴ ذکر شده بود، به آذر ماه سال ۹۵ موکول شد.

در شرایطی که تلگرام با توجیه دسترسی به اطلاعات تروریستی و ترویج‌کنندگان فساد اخلاقی، برای ارایه اطلاعاتی به دولت روسیه تحت فشار بود، از این طرف کانال‌هایی با مطالبی مغایر با فرهنگ‌ اسلامی و ایرانی و حتی معاند با نظام جمهوری اسلامی وجود داشتند که نوع پلت‌فرم این پیام‌رسان و قابلیت رمزگذاری آن، امکان فیلترینگ هوشمند را سلب کرده و این مطالب بدون اینکه نظارتی روی آنها وجود داشته باشد، در حال گسترش بود. محمدجواد آذری جهرمی در این باره با اشاره به رمزنگاری شدن سایت‌ها اظهار کرده بود: با توجه به اینکه برخی از سایت‌ها به صورت رمزی هستند و قابلیت فیلترینگ هوشمند ندارند، این کار شاید در قالب مذاکره با سرویس‌دهنده یا استفاده از راهکارهای دیگری انجام شود.

اینستاگرام رمزنگاری شد و فیلترینگ هوشمند متوقف!

اما علی‌رغم تمام هزینه‌ها و تحقیقاتی که برای فیلترینگ هوشمند شد، اجرای این پروژه روی شبکه اجتماعی مذکور از تیر ماه سال جاری متوقف شد. واعظی درباره توقف فیلتر اینستاگرام اظهار کرد: اینستاگرام رمزنگاری شده و از این‌رو با اجازه‌ای که از شورای عالی فضای مجازی گرفته‌ایم، با مدیر اینستاگرام تماس گرفتیم و اعلام کردند که آمادگی دارند، درباره موضوعاتی که از نظر ما نامناسب است، در یک بازه زمانی بنشینم و درباره محدودیت‌های خود با آنها صحبت کنیم.

واعظی در پاسخ به این سؤال که دیگر فیلترینگ هوشمند روی اینستاگرام اجرا نمی‌شود، گفته بود: اگر مشکل از مبدأ حل شود، تجهیزات فیلترینگ هوشمند را در جای دیگر استفاده می‌کنیم. برخی موضوعات از نظر قانون، مقررات، سنت و فرهنگ ما قابل قبول نیست و آنها اعلام کردند که آمادگی دارند، این موضوعات در این شبکه را در ایران رعایت کنند. بنابراین اکنون که موضوع رمزنگاری در اینستاگرام پیش آمده موضوع پالایش محتوا در اینستاگرام را با مذاکره حل می‌کنیم.

به نظر می‌رسد اخیرا تمامی شبکه‌های اجتماعی برای حفظ و برقراری امنیت داده‌های خود، آنها را در هنگام ارسال و دریافت رمزگذاری (Encryption) می‌کنند. بدین‌ترتیب تمامی ترافیک اطلاعات فرستاده و دریافت‌شده درون نرم‌افزار طبق الگوریتم خاصی رمزنگاری می‌شود و قفل این رمز، تنها در اختیار شرکت تولیدکننده است. بنابراین کسانی که می‌خواهند به ترافیک درونی این نرم‌افزارها دسترسی داشته باشند، باید با صرف وقت و هزینه‌های سنگین به کلید آنها پی ببرند که با فرض یافتن این رمز، به محض تشخیص توسط شرکت هدف، با یک تغییر ساده در روش رمزنگاری داده‌های نرم‌افزار خود، باز هم موجب سردرگمی و تکرار هزینه‌های سنگین را فراهم می‌کند.

صرف هزینه‌ ۱۱۰ میلیارد تومانی برای پروژه فیلترینگ هوشمند واکنش‌های زیادی را در پی داشت. اینکه با این هزینه و به جای پروژه فیلترینگ هوشمند، امکان حمایت از پروژه‌های دانشجویی، پرداخت وام به شرکت‌های دانش‌بنیان، پیشبرد شبکه ملی اطلاعات، حمایت از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های داخلی و بسیاری اقدامات دیگر وجود داشت و اکنون که پیام‌رسان‌ها از روش‌هایی مانند رمزنگاری داده‌ها استفاده می‌کنند و فیلترینگ هوشمند دیگر روی آنها کارساز نیست، باید دید این هزینه کجا استفاده می‌شود و از سوی دیگر، مذاکره با شرکت‌ها برای مسدود کردن فضای نامناسب در مبدا که مسوولان وعده‌اش را داده بودند، به کجا رسیده است؟