اقتصاد اسلامی و چالش فقر

اقتصاد بازار برای رشد مفید است و تا اندازه‌ای رفع فقر می‌کند، ولی دخالت دولت در رفع فقر با سیاست‌گذاری درست نیر می‌تواند بخشی از ناتوانی بازار را رفع کند.

دومین نشست از دهمین همایش دوسالانه اقتصاد اسلامی روز دوشنبه، اول آبان ماه در دانشگاه مفید برگزار شد.

به گزارش بازتاب، در این نشست نخست مرتضی عزتی، دبیر همایش و رئیس انجمن اقتصاد اسلامی در باره نظریه‌های رفاه و فقر در علم اقتصاد و عملکرد پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) سخنرانی کردند.

وی در این همایش خاطرنشان کرد که فقر یکی از موقعیت‌های نامطلوب و رنج‌آور برای همه انسان‌ها است که رفاه را از بین می‌برد. رفاه موقعیتی مطلوب است که بر پایه ویژگی‌های ذاتیِ حب ذات و انگیزه دوری از رنج، انسان‌ها کوشش می‌کنند به فقر دچار نشوند و هرگاه انسان‌ها با آن مواجه شوند، می‌کوشند تا راهی برای خروج از آن پیدا کنند.

بر پایه نظریه‌های علمی به صورت روشن عواملی برای فقر وجود دارد که علت‌های آن دانسته شده است. همچنین در علم برای رفع آن راه‌حل‌های مشخص شده است که بر پایه عقل و تجربه بشری به دست آمده و در طول فرآیند تکاملی علم کامل‌تر شده است.

هرچند این راه‌حل‌ها روشن است، ولی برخی سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان در جوامع گوناگون با آن برخورد غیر عقلانی کرده و از به کار بستن آن‌ها به علت‌های گوناگون و با بهانه‌های غیرموجه خودداری می‌کنند.
پیوند فقر و رفاه به موضوع‌های ارزشی

از این رو دانشمندان در جامعه‌های گوناگون وجود فقر را برعهده سیاست‌گذاران و رهبران جامعه می‌دانند. همچنین آنها ناکامی در بحث رفاه ناشی از استفاده نکردن از سیاست‌های درست و یا بکارگیری سیاست‌های مغایر با فقر زدایی می‌دانند. بر پایه دانش امروز بشر، فقر از بین نمی‌رود. مگر، سیاست‌گذاری جامعه و اقتصاد بر محور علم استوار شود.

به علت پیوند فقر و رفاه به موضوع‌های ارزشی و به ویژه تاثیر پرداختن به آن بر روان آدمی، دین نیز به آن توجه داشته است. البته نه از نگاهی که علم به آن می‌پردازد، بلکه نگاه به آن ابزاری برای حرکت انسان به سوی کمال انسانی است.

در یک فرایند تکاملی اقتصاددانان کلاسیک به این نتیجه رسیدند که با آزادی اقتصادی، آزادی مالکیت خصوصی و دخالت نکردن دولت در اقتصاد، رشد اقتصادی بهتر صورت می‌گیرد. به تبع این رشد، منافع آن میان افراد جامعه تقسیم می‌شود و می‌تواند فقر را کاهش دهد و رفاه را گسترش دهد.

پس از مدت زمان کوتاهی، برخی اقتصاددانان به این تیجه رسیدند که سپردن رفع فقر به بازار و سازوکارهای آن، نمی‌تواند به اندازه کافی فقر را کاهش دهد و رفاه ایجاد کند. بر این پایه و با اتکا به یک نگاه نادرست، به این ایده اتکا کردند که مشکل نظام بازار مالکیت خصوصی ابزار تولید است.

اقتصاد حاکم و نظام سوسیالیستی بر آن بودند تا مالکیت اشتراکی دولت را محو، و بازار را در ایده و در عمل ایجاد کنند. پس از گذشت اندک زمانی، تجربه ثابت کرد که این ایده، مبتنی بر واقع‌گرایی نیست و علم ناتوانی آن را در دستیابی به هدف رفع فقر اثبات کرد و برعکس در برخی کشورها نشان داد که این ایده موجب گسترش بسیار زیاد فقر و نابسامانی اقتصادی شده است.

اقتصاددانان از این دو تجربه آموختند که اقتصاد بازار توانایی رشد اقتصادی را دارد ولی توان کافی برای رفع فقر همگانی را دست کم در کوتاه مدت ندارد. بر این پایه با ترکیبی از این تجربه‌ها و تجربه‌های دیگر به این نتیجه رسیدند که اقتصاد بازار برای رشد مفید است و تا اندازه‌ای رفع فقر می‌کند، ولی دخالت دولت در رفع فقر با سیاست‌گذاری درست نیر می‌تواند بخشی از ناتوانی بازار را رفع کند.

در عملکرد پیامبر (ص) و هر یک از جانشینان او از جمله حضرت علی (ع) در سیاست نظارتی، در توزیع بیت‌المال و تملک دارایی‌ها و در نگاه به فقرا و نیازمندان تفاوت وجود داشته است. این تفاوت‌ها به تناسب زمان، مکان، ساختارهای اجتماعی، درآمد و اقتصاد و مانند این‌ها بوده است.

همچنین علم اقتصاد مسیر تکاملی خوبی برای رفع فقر همراه مشی اقتصادی را طی کرده است. عملکرد پیامبر بیشتر به نگاه کلاسیک‌ها نزدیک است و عملکرد حضرت امیر (ع) بیشتر ترکیبی از نگاه کلاسیک و نگاه دولت رفاه است. پس می‌توان متناسب با علم و تنها با نظارت احکام دین سیاست‌های مناسب فقرزدایی را انتخاب و اجرا کرد.
فقر محدود به درآمد نیست

سپس آقای محمودی عضو هیات علمی دانشگاه تهران سخنرانی خود را با عنوان نقد نگاه متعارف اقتصادی به مفهوم و اندازه‌گیری فقر آغاز کرد.

وی اشاره کرد که اعلام اقتصاد به‌طور اعم و اقتصاد توسعه به طور اخص علی‌رغم برخی شکست‌ها و ناکامی‌ها همواره در اندیشه انسان و رفاه او بوده است. تاریخ اقتصاد با موضوع توجه به فقر عجین است و هیچ نظر اقتصادی و اقتصاد توسعه نیست که در آغاز یا نهایت به موضوع فقر بی‌تفاوت باشد. با این وجود بسیاری از نگاه‌ها به فقر تنها عامل درآمد را ملاک دارد، درحالی که فقر محدود به درآمد نیست.

تعریف فقر بر حسب محرومیت از قابلیت‌ها بزرگ‌ترین مزیتی که دارد تبیین سیاست‌ها و اقدامات اجتماعی خاص است که نه به صورت گذرا بلکه به صورت ریشه‌ای به اجرا گذاشته شود.سیاست‌هایی که به طور هدفمند گروه‌های خاص را مورد توجه قرار می‌دهد.
ارتباط فقر و زکات

در ادامه دکتر سید ضیاءالدین کباءالحسینی در ارتباط با امکان بر طرف شدن فقر با زکات در عصر حاضر سخنرانی کردند.

از نکات ویژه این همایش حضور علاءالدین ازوجی مشاور وزیر و مدیرکل دفتر سیاست‌گذاری و توسعه اشتغال وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بود. وی در این نشست به ارائه سخنرانی گفت: تاملی در کاهش فقر از طریق بهره‌وری می‌تواند رشد ایجاد کند و فقر را کاهش دهد. بر این پایه می‌توان گفت عوامل مختلف بر بهره‌وری اثر دارند.

چنانچه بتوان این عوامل را تحریک کرد می‌توان بخشی از این عوامل را آسان‌تر و بخشی را دشوارتر تحریک کرد. با تحریک این‌ها و افزایش بهره‌وری می‌توان هم رشد ایجاد کرد و هم بخشی از فقر را برطرف کرد.