چای‌ساز یکهو آمد و دیگر نرفت…
چای‌ساز اصلاً کجای فرهنگ ما بود؟! آن هم مثل خیلی چیزهای دیگر یکهو آمد و دیگر نرفت.
روزنامه ایران: «آنها که چای را واقعاً دوست دارند، سماور می‌خرند.» این حرف کسی است که ۳۵ سال است سماور می‌فروشد. بیشتر فضای مغازه‌اش در راسته سماورفروش‌ها نرسیده به میدان بهارستان، با سماورهای طلایی و نقره‌ای پر شده. کتری و قوری هم می‌فروشد. کتری‌های ساده و شیردار که دومی طرفدارش بیشتر است و البته قیمتش گران‌تر. وقتی چای‌ساز کار را تا این حد راحت می‌کند، حتی تصور این که کسی قوری چای را بگذارد روی سماور تا ذره ذره دم بکشد و بعد عطر آن را به آرامی به مشام بکشد، کمی سخت است.
«چای‌ساز اصلاً کجای فرهنگ ما بود؟! آن هم مثل خیلی چیزهای دیگر یکهو آمد و دیگر نرفت. اوایل یادم هست خیلی‌ها خوششان نمی‌آمد از چای ساز. می‌گفتند چای‌اش مزه نمی‌دهد. حالا اما توی هر خانه‌ای بروید، یک چای ساز هست.
مشتری‌های ما اما چای خور هستند. از چای‌ساز خوششان نمی‌آید و اهلش نیستند که می‌آیند اینجا. حالا کتری و قوری خوب است اما چای‌ساز والا به درد نمی‌خورد. من خودم اگر جایی بروم و ببینم چای را در چای‌ساز درست کرده‌اند، اصلاً به دلم نمی‌چسبد. حتی اگر نبینم چای را با چای‌ساز درست کرده‌اند باز هم می‌فهمم. طعم چای دم کشیده روی سماور کجا و چای فوری کجا؟! خود چای هم خیلی مهم است. چای ایرانی، چای لاهیجان را باید بگذارید بماند تا دم بکشد. خیلی‌ها حوصله‌اش را ندارند. چای خارجی رنگدار را می‌خورند که به درد نمی‌خورد. چای کیسه‌ای که دیگر بدتر.»
زن و مرد مسنی مشغول بررسی و قیمت کردن سماورها هستند. یک سماور برقی می‌خواهند که زیاد هم بزرگ نباشد. هدیه برای نوه‌شان که تازه ازدواج کرده. زن می‌گوید: «ما قدیمی‌ها به سماور عادت داریم. جوان‌های حالا سختشان است اما خوب است گاهی مثل مادربزرگ‌هایشان چای درست کنند. قشنگ هم هست که سماور توی آشپزخانه نوعروس باشد. حالا حتی اگر همیشه هم استفاده نکند. دختر خود من – مادر این نوه‌ام – هم از سماور استفاده می‌کند. ما قدیم سماور زغالی و نفتی داشتیم. الان که سماورها بیشتر برقی و گازی است اگر کسی هم استفاده کند.»
سماورهای زغالی البته همچنان مشتری دارند. هر چه قدیمی‌تر باشند هم بهتر است. گر چه کمتر کسی ازشان استفاده می‌کند و بیشتر برای مصارف تزئینی و دکور استفاده می‌شود. این را در همان راسته سماورفروش‌ها می‌فهمم. مشتری‌هایی دارند که کافه‌دار و رستوران‌دار هستند. در سفره‌خانه سنتی حتماً باید سماور بزرگ زغالی باشد. برای هیات‌ها و اداره‌ها هم سماورهای بزرگ را زیاد می‌برند؛ البته گازی.
سماور کالایی صد در‌صد ایرانی است. گر چه ابتدا از روسیه آمده و نامش هم روسی است؛ به معنای خودجوش. شاهرخ نوه نادر شاه افشار برای نخستین بار سماور را وارد ایران کرد و تا پایان دوران صدارت امیر کبیر که صنعتگران ایرانی را به ساخت سماور تشویق کرد، این وسیله از کالاهای وارداتی بود.
هنوز هم در بازار بزرگ هستند چند نفری که سماورها را با همان روش ۶۰ سال پیش با چکش درست می‌کنند اما بیشتر سماورسازها در بروجرد هستند و جنس سماورهای تولید شده هم عمدتاً از ورشو و برنج است.
«آنهایی که برای خرید سماور می‌آیند، اگر قبلاً از این وسیله استفاده می‌کرده‌اند که هیچ، خودشان بهتر می‌دانند چه چیز انتخاب کنند و بخرند ولی بعضی‌ها هم هستند که تازه می‌خواهند سماور بخرند و استفاده کنند و در واقع تازه علاقه‌مند شده‌اند که معمولاً سؤالات زیادی در مورد نحوه کار آن دارند و این که چه محصولی را انتخاب کنند.»
محمدی یکی دیگر از سماورفروش‌های میدان بهارستان این را می‌گوید و ادامه می‌دهد: «سماورهای برقی به صرفه نیستند و ما توصیه‌مان این است که سماور گازی را انتخاب کنند چون هزینه برق نسبت به گاز بیشتر است. البته بعضی‌ها با این حال سماور برقی را بیشتر می‌پسندند خصوصاً آنهایی که گاهی از سماور استفاده می‌کنند، مثلاً فقط وقت‌هایی که میهمان دارند. اگر سماور گازی می‌خرید البته باید به مسائلی توجه کنید. این سماورها دو مدل ترموکوپلی و غیر ترموکوپلی دارند. ترموکوپل موقع قطعی موقت جریان گاز یا خاموش شدن سماور بر اثر وزش باد، جریان گاز را کامل قطع می‌کند و مانع پخش گاز در فضا می‌شود. پس حتماً سماور گازی ترموکوپلی بخرید.
توصیه ما هم به مشتری‌ها همین است و سماورهای خودمان هم ترموکوپلی است. موقع خرید سماور به دسته آن هم باید دقت کنید. سماورهای قدیمی روی دسته چوب داشتند و بعضی‌ها هم پلاستیکی بودند برای جلوگیری از این که دست را بسوزانند. الان هم دسته سماورها عایق دارد. هر سماوری که می‌خرید حتماً دقت کنید که روی در آن دستگیره چوبی نصب شده باشد، حتماً خودتان هم هنگام برداشتن در سماور بخار فراوان آب را دیده‌اید و گرمای زیاد در سماور را احساس کرده‌اید. سماورهایی را که دستگیره چوبی ندارند، نخرید چون گرمای زیاد حتماً دستتان را می‌سوزاند. بعضی سماورها هم دستگیره پلاستیکی دارند که پلاستیک نسوز است اما همان هم به مرور زمان خاصیتش را ممکن است از دست بدهد اگر مرغوب نباشد. پس دستگیره چوبی به هر حال بهتر است.»
و آخرین توصیه‌اش هم این است که چون نمی‌خواهید هر روز سماور بخرید، سراغ انواع ارزان قیمت آن نروید و سماوری بخرید که عمری کار کند و بعد با خنده می‌گوید: «حالا نه این قدر عمری که دیگر سراغ ما نیایید.»
