پشت پرده تلاش ها برای کودتا در اردن/ نقش عربستان و اسرائیل در کودتای اخیر اردن چیست؟

خبر تلاش برای کودتا در اردن که یکی از باثبات‌ترین کشورهای منطقه بوده، به یک شوک خبری تبدیل شده است. ابعاد موضوع هنوز مشخص نیست، اما برخی از گمانه‌ها و خبرها از احتمال دخالت عربستان و اسرائیل در این اقدامات حکایت دارد.

«بازتاب»؛ آرش صفار– در روزهای اخیر، خبر تلاش برای کودتا در اردن، به موضوع داغ رسانه‌ها تبدیل شده است. هر روز مجموعه‌ای از اخبار و تحلیل‌ها در رسانه‌ها منتشر می‌شود که عمدتا به پیچیدگی‌های موضوع می‌افزاید.

ابعاد و سطح پیچیدگی تلاش‌ها برای کودتا هنوز –حداقل در سطح علنی- مشخص نیست؛ حتی برخی از تحلیل‌گران، دستگیری‌های اخیر را نه اقدامی در جهت خنثی‌سازی یک کودتای برنامه‌ریزی‌شده، بلکه اقدامی پیشگیرانه از سوی دستگاه امنیتی اردن می‌دانند.

همچنین برخی مقام‌های اردنی از جمله «ایمن الصفدی»، معاون نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه پادشاهی، از به کار بردن واژه کودتا خودداری کرده و آن را اقداماتی برای «بی‌ثبات کردن پادشاهی» نامیده است.

آنچه تا کنون مشخص است اینکه «حمزه بن حسین»، ولیعهد سابق و برادر ناتنی ملک عبدالله دوم و برخی دیگر از اعضای خاندان هاشمی، توسط سرویس امنیتی اردن بازداشت شده‌اند. همچنین «واشنگتن پست»، از دخیل بودن برخی از سران قبایل در طرح کودتا خبر داده است.

اگر چه دولت اردن، بازداشت حمزه بن حسین را تکذیب کرده است، اما او با انتشار ویدئویی اعلام کرد که رئیس ستاد مشترک ارتش اردن به دیدار او رفته و به او اطلاع داده است که حق خروج از منزل را ندارد؛ حمزه بن حسین در این ویدئو اقدامات سرویس امنیتی اردن علیه خود را ادامه تلاش‌ها برای ساکت کردن صدای معترضان به فساد و بی‌کفایتی حکومت دانسته است.

از دیگر چهره‌های متنفذ که توسط مقام‌های اردنی بازداشت شده، «باسم عوض‌الله» است؛ او که در مقطعی وزیر اقتصاد اردن بود، از چهره‌های مورد اعتماد ملک عبدالله بوده و اکنون یکی از مشاوران «محمد بن سلمان»، ولیعهد سعودی است.

در پی این رویدادها، «ند پرایس»، سخنگوی وزارت خارجه ایالات‌متحده، با بیان اینکه پادشاهی اردن یک شریک کلیدی آمریکا محسوب می‌شود، بر حمایت واشنگتن از متحد خود تأکید کرد.

«المانیتور» از اعلام وفاداری حمزه بن حسین به برادرش، ملک عبدالله خبر داده است. او نامه‌ای را امضا و بر اساس آن اعلام کرده است که «در سایه تحولات دو روز گذشته، خود را در اختیار اعلیحضرت پادشاه قرار می‌دهم»؛ تلاش‌ها برای حل اختلافات در خاندان پادشاهی اردن ادامه دارد. طبق بیانیه دیوان پادشاهی، «شاهزاده حسن بن طلال»، پسر عموی ملک عبدالله از جانب او مسئولیت گفتگو با حمزه را بر عهده گرفته است؛ بر اساس این بیانیه حمزه «تعهد خود به سنت هاشمی و وظیفه سپرده شده به شاهزاده حسن از جاب اعلیحضرت را تصدیق کرده است».

اگرچه اردن همواره با مشکلات اقتصادی دست به گریبان و نیازمند کمک‌های اقتصادی خارجی بوده است، با این وجود به عنوان یکی از باثبات‌ترین نظام‌های سیاسی خاورمیانه شناخته می‌شد؛ خبر تلاش برای کودتا و دستگیری 20 نفر از افراد بانفوذ خاندان سلطنتی، یک شوک جدی است.

اردن که در سال 1994، پس از امضای توافق اسلو میان اسرائیل و ساف، توافق صلح با تل‌آویو را امضا و روابط خود با آن را عادی کرده بود، همواره یکی از بازیگران کلیدی در منازعه عرب-اسرائیل و متحد مهم ایالات‌متحده بوده است. در این بستر، سرویس امنیتی اردن، به عنوان یک سرویس بسیار قدرتمند و دارای همکاری‌های سطح بالا با دستگاه‌های امنیتی انگلیس، آمریکا و اسرائیل شناخته شده است.

تحولات سیاسی سال‌ گذشته موجب بروز اختلافات میان اردن با اسرائیل، عربستان و امارات شد. در خصوص اسرائیل، پس از انتشار طرح ترامپ برای مسئله فلسطین، عملا اردن به تنها مخالفِ موثر با معامله قرن تبدیل شد؛ این مخالفت عمدتا با توجه دغدغه‌های جدی اردن در خصوص فلسطینی‌های ساکن این کشور، موضوعات مرزی با اسرائیل و رابطه خاص اردن با قدس مربوط بوده است.

همچنین روابط اردن با پادشاهی‌های خلیج فارس بر سر برآورده نشدن وعده‌های اقتصادی آن‌ها به امان (عَمان)، از قبل تیره شده بود؛ در کنار سیاست تهاجمی ریاض و ابوظبی در سال‌های اخیر، امضای قراردادهای صلح ابراهیم و احتمال پیوستن عربستان به آن، موجب نگرانی اردن از کاهش اهمیت استراتژیک خود در خاورمیانه و نزد ایالات‌متحده شده است.

تلاش برای کودتا، آن هم توسط افرادی که به واسطه ارتباط با نظام سیاسی اردن از قدرت دستگاه امنیتی و وفاداری ارتش به پادشاه آگاه بوده‌اند، سوالات در مورد موضوع را بیش‌تر کرده و احتمال ارتباط میان بازداشت‌شدگان با دستگاه‌های امنیتی خارجی را افزایش داده است.

«باراک راوید»، روزنامه‌نگار و تحلیل‌گر اسرائیلی، هم زمان با تحولات اردن در حساب کاربری خود در توئیتر اعلام کرد که «روی شاپوشنیک» در یک تماس تلفنی با او تأیید کرده است که پس از حبس خانگی حمزه بن حسین، با همسر او تماس گرفته و پیشنهاد کمک به خانواده ولیعهد سابق را مطرح کرده است.

شاپوشنیک در گذشته عضو حزب «کادیما» و یکی از مشاوران «ایهود المرت»، نخست‌وزیر اسبق اسرائیل بوده است؛ دستگاه امنیتی اردن شاپوشنیک را یک عضو موساد معرفی کرده و اعلام کرده است که پیشنهاد او، خارج کردن خانواده حمزه از اردن با یک هواپیمای جت شخصی بوده است.

شاپوشنیک در تماس تلفنی با راوید، عضویت در موساد را تکذیب کرده و اعلام کرده است که پیشنهاد او به واسطه روابط دوستی نزدیک با حمزه ارائه شده است.

معلوم نیست که شاپوشنیک به عنوان «یک تاجر» و صرفا با اتکا به «روابط دوستانه خود با حمزه» چگونه قصد خارج کردن خانواده او -که قطعا تحت نظر قرار هستند- از اردن را داشته است. آنچه مشخص است اینکه تلاش برای کودتا در اردن، با توجه به نقش آن در مسئله فلسطین و همجواری با اسرائیل، نمی‌تواند بدون در نظر گرفتن دغدغه‌های تل‌آویو انجام شود.

از سوی دیگر، روابط نزدیک باسم عوض‌الله با محمد بن سلمان، احتمال دخالت عربستان در تلاش برای کودتا را تقویت کرده است؛ با این وجود مشخص نیست که روابط عربستان با کودتاچیان –در صورت وجود- در چه حدی بوده و آیا صرفا به حلقه نزدیکان ولیعهد مربوط می‌شده است یا نه.

علیرغم این گمانه‌ها، پرسش اساسی این است که در شرایطی که هم محمد بن سلمان و هم بنیامین نتانیاهو، در پرونده‌های مختلف به شدت تحت فشار داخلی و خارجی قرار دارند، ورود آن‌ها به پرونده پرخطر و بسیار مهمی مثل کودتا در اردن، تا چه حد منطقی است؟

در این شرایط شاید بتوان چنین دخالتی –اگر واقعیت داشته باشد- را پیامی از سوی عربستان یا اسرائیل (یا هر دو) به دولت آمریکا، مبنی بر برخورداری از توان ایجاد بی‌ثباتی در خاورمیانه و اقدام علیه منافع واشنگتن دانست؛ با این وجود این پیام ممکن است به ضد خود تبدیل شود.

در شرایطی که دو بازیگر در پی یادآوری توانمندی خود به دولت بایدن با هدف توجه واشنگتن به منافعشان هستند، چنین اقدامی علیه یک متحد کلیدی آمریکا، اتفاقا می‌تواند موجب نگرانی بیش‌تر ایالات‌متحده شود و فشار آمریکا بر آن‌ها را افزایش دهد. در واقع درگیری احتمالی ریاض یا تل‌آویو در تحولات اردن، ورود به یک قمار سیاسی از سوی آن‌ها است.