همه آنچه که باید درباره دیه بدانید/در چه صورت دیه مرد و زن مساوی است؟

دیه یا خون‌بها جزء یکی از قوانین اسلام محسوب می‌شود و میزان آن در دین اسلام برای مرد و زن مسلمان و مردان و زنان سایر دین‌های آسمانی متفاوت است.

دیه، مبلغی است که در صورت فوت و یا نقص عضو از سمت فردی که مسبب چنین اتفاقی بوده است به فرد و یا خانواده فرد آسیب دیده یا متوفی پرداخت می‌شود.

این مبلغ در شرایط مختلف تغییر پیدا می‌کند و در برخی موارد حتی دیه مرد و زن با یکدیگر مساوی می‌شود، اما در چه زمانی؟!

امروز باشگاه خبرنگاران جوان قصد دارد تا اطلاعاتی را پیرامون دیه و تفاوت مقدار آن در مرد و زن و همچنین زمانی که مبلغ دیه برای مرد و زن مساوی است را در اختیار شما قرار دهد، پس پیشنهاد می‌کنیم با ما همراه باشید.

دیه به چه معناست؟!

دیه یا خون‌بها جزء یکی از قوانین اسلام محسوب می‌شود و اگر بخواهیم بر اساس تعاریف فقهی آن را معرفی کنیم، باید بگوییم که دیه مال یا پولی است که به سبب کشتن انسان یا نقص عضو به کسی که صدمه دیده است یا به بازماندگان او پرداخت می‌شود.

در تعریف حقوقی دیه کیفر نقدی است که از مجرم به نفع مجنی‌علیه یا قائم مقام او گرفته شود.

میزان دیه از سوی شارع (دادگاه) برای جنایت تعیین شده‌ است.

میزان دیه در دین اسلام برای مرد و زن مسلمان و مردان و زنان سایر دین‌های آسمانی متفاوت است.

چهار ماه قمری ذی‌القعده، ذی‌الحجه، محرم و رجب ماه‌های حرام هستند.

در این چهار ماه به‌جز برای دفاع- جنگ کنار گذاشته می‌شود و دیه افزایش می‌یابد.

هدف از این کار ایجاد امنیت برای افرادی است که می‌خواهند به حج بروند یا تجارت کنند و به سلامت به شهر خود برگردند.

این سنت، از قبل از اسلام به جا مانده است.

دیه و مقدار آن در مورد زن و مرد

قانون مجازات اسلامی در ماده ۱۲، مجازات‌های مقرر در قانون مزبور را پنج قسم دانسته که عبارتند از:

حدود، قصاص، دیات، تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده؛ بنابراین دیه یکی از انواع مجازات است که بر مجرم اعمال می‌شود.

در ماده ۱۵ همان قانون دیه به این صورت تعریف شده است: «دیه، مالی است که از طرف شارع برای جنایت تعیین شده است».

دو عنوان دیگر هم در کنار دیه ذکر می‌شود که عبارت است از:

ارش و حکومت

قانون مجازات اسلامی در موارد مختلفی از محکوم شدن جانی به ارش سخن گفته است و در ماده ۴۹۵ در مقام بیان مفهوم ارش گفته است:

در تمامی مواردی که به موجب این قانون ارش منظور شده با در نظر گرفتن دیه کامله انسان و نوع و کیفیت جنایت، میزان خسارت وارده طبق نظر کارشناس تعیین می‌شود.

عنوان حکومت در برخی از کتاب‌های فقهی همراه ارش و به معنای آن به کار رفته است و گاهی هم به معنای حکم قاضی به پرداخت مبلغی خسارت با مصالحه طرفین و یا با نظر خود برای حل قضیه استعمال شده است.

مثلا، امام خمینی (س) در کتاب تحریر الوسیله می‌فرماید عنوان ارش یا حکومت به یک معنا هستند و منظور این است که شخص صدمه دیده (در جایی که دیه مشخص برای جراحت او تعیین نشده) با فرض برده و مملوک بودن یک بار در حال سلامت و کمال تقویم می‌شود و یک بار در حال مجروح بودن و صدمه مربوطه را داشتن ارزیابی می‌شود و ما به التفاوت بین آن دو قیمت با توجه به میزان دیه کامل انسان به او پرداخت می‌شود.

اما اگر فرضا تفاوت قیمتی وجود نداشته باشد، قاضی باید بر مبنای مصالحه صدمه دیده با مجرم یا به حکم و نظر خود در صورت عدم تصالح، مجرم را به پرداخت مبلغی در حق مصدوم محکوم کند و در اینجا معنی حکومت با ارش فرق می‌کند.

قانون مجازات اسلامی مستقلا از عنوان «حکومت» به مفهوم معادل ارش استفاده نکرده و ارش را هم چنانکه گفتیم طبق ماده ۴۹۵ بدون اشاره به قیمت کردن انسان سالم و مجروح (که امروزه عملی نیست) تعریف کرده است.

اما در برخی موارد از حکم قاضی بر مبنای مصالحه یا نظر خود قاضی نام برده است. مثلا، در ماده ۴۷۳ می‌گوید: «ارش جنایتی که باعث از بین رفتن صوت نسبت به بعضی از حروف شود، باید با مصالحه معلوم شود».

در تبصره ماده ۴۷۴ می‌گوید: «هرگاه سلس و ریزش ادرار بعضی از روز‌ها بوده و بعدا خوب شود، جریمه آن با نظر حاکم تعیین می‌شود».

به هر حال دیه و در کنار آن ارش و حکومت، که در قانون مجازات اسلامی به تبعیت از کتب فقهی در ردیف مجازات‌ها ذکر شده، محکومیت مالی است که بر شخص مرتکب قتل یا جرح بار می‌شود و میزان و مقدار محکومیت مالی در مورد دیه در قانون مشخص است، اما ارش و حکومت، با مقایسه ارزش شخص سالم و مصدوم و مابه التفاوت آن‌ها و در نظر گرفتن سقف دیه کل تعیین می‌شود و گاه نیز دادگاه میزان خسارت و مبلغی را که باید پرداخت شود، تعیین می‌کند که به این مورد حکومت به معنای خاص آن اطلاق می‌شود.

علی الاصول، دیه به قتل یا جرح غیرعمدی تعلق می‌گیرد، اما در صورت عمد هم ممکن است، ولی‌دم یا مجنی علیه از قصاص بگذرد و به گرفتن دیه راضی شود که در این صورت قصاص به دیه تبدیل می‌شود.

ماده ۲۵۷ قانون مجازات اسلامی می‌گوید: «قتل عمد موجب قصاص است، لکن با رضایت ولی دم و قاتل به مقدار دیه کامله یا کمتر یا زیادتر از آن تبدیل می‌شود». قانون مجازات اسلامی میزان دیه را تعیین کرده است.

ماده ۲۹۷ قانون مجازات اسلامی دیه قتل مرد مسلمان را یکی از امور ششگانه زیر:

یک صد شتر، دویست گاو، یک هزار گوسفند، دویست دست لباس از حله‌های یمن، یک هزار دینار و ده هزار درهم تعیین کرده است و در مواد مختلف دیه قطع یا نقص عضو هر یک از اعضای بدن نیز معین شده است.

قانون مجازات اسلامی در مورد میزان دیه زن بدین گونه عمل کرده است که دیه قتل زن را، چه قتل عمدی و چه غیر عمدی، نصف دیه مرد قرار داده است، همان طور که اشاره شد، ماده ۳۰۰ قانون مجازات اسلامی می‌گوید:

«دیه قتل زن مسلمان، خواه عمدی خواه غیر عمدی، نصف دیه مرد مسلمان است».

در مبحث مربوط به دیه سقط جنین نیز بند ۶ ماده ۴۸۷ مقرر می‌دارد:

دیه جنین که روح در آن پیدا شده است اگر پسر باشد دیه کامل و اگر دختر باشد نصف دیه کامل و اگر مشتبه باشد سه ربع دیه کامل خواهد بود.

اما در خصوص دیه مربوط به جرح، قانون مجازات اسلامی راه دیگری را در پیش گرفته است، نه به طور مطلق، همانند مورد قتل، دیه زن را نصف دیه مرد قرار داده و نه به طور کامل و مطلق دیه زن را با دیه مرد مساوی دانسته است؛ بلکه تا یک میزان، دیه مرد و زن مساوی است و بیشتر از آن میزان، دیه زن نصف دیه مرد می‌شود. ماده ۳۰۱ قانون مجازات اسلامی مقرر می‌دارد: «دیه زن و مرد یکسان است تا وقتی مقدار دیه به ثلث دیه کامل برسد، در آن صورت دیه زن نصف دیه مرد است».

همین روش در قانون مجازات در مورد قصاص عضو اتخاذ شده است. در ماده ۲۷۳ آمده است:

در قصاص عضو، زن و مرد برابرند و مرد مجرم به سبب نقص عضو یا جرمی که به زن وارد می‌کند، به قصاص عضو مانند آن محکوم می‌شود؛ مگر اینکه دیه عضوی که ناقص شده ثلث یا بیش از ثلث دیه کامل باشد که در آن صورت زن هنگامی می‌تواند قصاص کند که نصف دیه آن عضو را به مرد بپردازد.

بنابراین، از آنجا که طبق ذیل ماده ۴۲۴ قانون مجازات اسلامی دیه هر انگشت عشر (یک دهم) دیه کامل است، دیه قطع سه انگشت زن ۳۰ شتر یا سیصد دینار است و چون به میزان ثلث دیه کامل نرسیده است با دیه مرد مساوی است؛ اما قطع چهار انگشت زن، چون دیه‌اش از ثلث دیه کامل زیادتر می‌شود یعنی ۴۰ شتر یا چهارصد دینار، ۲۰ شتر یا دویست دینار تعیین شده است، یعنی نصف دیه مرد.

در برخی موارد هم قانون مجازات اسلامی بدون اینکه ضابطه و ملاک نصف بودن را رعایت کرده باشد، بین دیه زن و مرد تفاوت گذاشته است. مثلا، ماده ۴۸۳ مقرر می‌دارد:

هرگاه نیزه یا گلوله یا مانند آن در دست یا پا فرو رود در صورتی که مجنی علیه مرد باشد، دیه آن یک صد دینار و در صورتی که زن باشد، دادن ارش لازم است.

در این مورد خاص، نه حکم به تساوی دیه زن و مرد شده، نه بر مبنای نصف بودن دیه زن نسبت به مرد تعیین حکم شده است. تعیین میزان ارش برای زن ممکن است، حسب مورد بیشتر از صد دینار یا معادل آن یا کمتر از آن باشد.

آیا دیه مرد و زن برابر است؟

در این خصوص باید بیان داشت از ابداعات و نوآوری‌های صورت گرفته توسط قانونگذار همین امر برابری دیه زن با دیه مرد در تصادفات رانندگی است که این امر در ماده ۱۰ قانون بیمه اجباری خسارات وارد شده به ثالث در اثر حوادث ناشی از وسایل نقلیه مصوب ۱۳۹۵ به این ترتیب بیان شده که بیمه گر مکلف است در ایفاء تعهدات مندرج در این قانون خسارت وارده به زیان دیدگان را بدون لحاظ جنسیت و دین تا سقف تعهدات بیمه نامه پرداخت کند و در این مورد دیه زنان با دیه مردان برابر است.