نگرانی های یک استاد دانشگاه بخاطر آب گیری سد کمالخان/ کاویانی راد: سد کمال خان کانون فشار افغانستان علیه ایران خواهد بود

 ساخت سد در افغانستان به علت آن که افغانستان به لحاظ آب بالادست ایران است همواره برای ایران دارای اهمیت است و تاثیرات زیست محیطی، اجتماعی و امنیتی بر استان های شرقی ایران مخصوصاً سیستان و بلوچستان دارد؛ اتفاقی نگران کننده که آب گیری سد کمال خان در همین راستا قابل تفسیر و ارزیابی است.

«بازتاب» سعادت شریفی پور –سد کمال خان در ولایت نیمروز در نزدیکی مرز ایران با حضور رئیس جمهوری افغانستان و پس از تکمیل آبگیری رسما افتتاح شد. اشرف غنی در مراسمی به همین مناسبت گفت که پس از این به ایران “آب در مقابل نفت” می‌دهیم.

 دکتر مراد کاویانی راد، دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه خوارزمی، در این باره توضیحاتی را در اختیار «بازتاب» قرار داد که قابل تأمل است.

کاویانی راد در این باره گفت: سد یا بند کمال‌خان در ۱۸ کیلومتری جنوب شهر زرنج واقع در استان نیمروز و در مسیر رود هیرمند در ۱۰۰ کیلومتری مرز ایران ساخته شد. این سد طی چند مرحله از اوایل دهه ۹۰ به ارزش حدود ۸۰ میلیون دلار بنا شد. درباره بازتاب‌های ساخت سد در استان نیمروز داده ها و گزارش های مختلفی ارائه شده است برای نمونه آب گیری این سد می تواند بیش از ۱۸۴ هزار هکتار از زمین های کشاورزی را آبیاری و بیش از نُه مگاوات برق تولید کند.

او افزود: ظرفیت ذخیره‌سازی آب این سد ۵۲ میلیون مترمکعب آب اعلام شده است. رود هیرمند از استان هلمند در مرکز این کشور از کوه‌های هندوکش سرچشمه می‌گیرد و به دریاچه هامون، دریاچه‌ای مشترک میان افغانستان و ایران می‌ریزد. هیرمند تامین ‌کننده‌ اصلی آب دریاچه هامون و فراهم کننده آب شهرهای بزرگ استان سیستان و بلوچستان به ویژه زابل و زاهدان است.

این استاد دانشگاه با ابراز نگرانی از استمرار چنین اقداماتی در خاک افغانستان ادامه داد: از این رو، هرگونه سدسازی در داخل افغانستان که به محدودیت ورود آب به شرق کشور و ناامنی آبی سکونتگاه های این بخش از کشور بینجامد مایه نگرانی ایران خواهد بود. با این حال، ایران بارها مدعی شده که افغانستان بارها خلاف معاهده سال ۱۳۵۱ عمل کرده است که بر بنیاد آن قرار است سالانه ۸۵۰ میلیون متر مکعب حقابه مقرر ایران را به دریاچه هامون تأمین کند.

دانشیار دانشگاه خوارزمی تهران تأکید کرد: سخنان رئیس جمهور این کشور در مراسم گشایش سد کمال خان بازتاب گسترده­ای در قالب ابراز نگرانی شهروندان ایرانی بر سر پیامدهای ساخت این سد در فضای مجازی در پی داشت به گونه­ای که سخنگوی وزارت خارجه کشورمان نیز ناگزیر از واکنش شد. با نگرش به تعطیلات عید نوروزی، رسانه­ ها کمتر توانسته به تبیین پیامدها و احتمالی ساخت این سد بپردازند.

وی در ادامه افزود: نخست باید این حقیقت را بپذیریم که هر دولتی در افغانستان سرکار بیاید جدای از میزان گرایشی که به کشورمان دارد تأمین منافع افغانستان در قالب سرمایه گذاری روی منابع آب به ویژه رودهایی که از این کشور خارج می شود اولویت آنهاست. از این رو، طبیعی است که سالانه حجم ورودی آب به کشورمان فروبکاهد.

کاویانی راد ادامه داد: ساخت سدهای متعدد در گذشته و آینده جدای از این روند و فرایند نیست. طی دو دهه گذشته متأثر از خشکسالی ­های پیاپی و رویکردهای هیدروپلیتیک افغانستان به ویژه در حوضه آبریز هیرمند استان سیستان و بلوچستان درگیر خشکسالی بوده‌ که پیامدهای ناگواری بر پوشش گیاهی، حیات جانوری و اقلیم جنوب شرق کشور به ویژه تالاب بین‌المللی هامون به جای گذاشته است. این تالاب با ۵۶۰ هزار هکتار وسعت و ظرفیت آبی هشت تا ۱۰ میلیارد متر مکعب، طی دو دهه اخیر به دلیل خشکسالی و قطع جریان رود مرزی هیرمند به ایران خشکیده است.

این استاد دانشگاه در ادامه سخنان خود تصریح کرد: طی دو دهه گذشته قلمروداران افغان بارها در قالب ساخت سد و به بهانه کم بارشی و کم آبی حقابه هامون را رعایت نکرده ­اند که بازتاب آن به خشکیدن دریاچه هامون انجامید. آب هیرمند یگانه تامین کننده ذخایر آبی و آب آشامیدنی در تالاب هامون است و فقط در زمستان برخی سال‌ها که سیلاب‌های جزیی برخاسته از بارش به صورت دشتمال از افغانستان وارد سیستان می‌شد اما به واسطه کوتاه زمانی جریان، آب به تالاب بین المللی هامون نمی‌رسید.

کاویانی راد با اشاره خطرات خشکی تالاب هامون اضافه کرد: خشکی این تالاب برای ساکنان حاشیه این دریاچه که به کارهایی مانند صیادی، دامداری و حصیر بافی اشتغال داشتند به تنگناهای معیشتی جدی انجامیده و به کوچ آنان از منطقه را به دنبال داشته است. با نابودی هامون ۱۵ هزار صیاد بی‌کار شدند و زنانی که با بهره­ گیری از نیزارهای دریاچه به تولید صنایع دستی اشتغال داشتند منبع درآمد خود را از دست دادند.

وی افزود: کانون‌های بحرانی و گرد و غبار پدید آمد، دامداران سیستانی کوچیدند و۸۰۰ روستا درگیر هجوم شن‎های روان دریاچه شدند. بر پایه گزارش­ها دریاچه هامون تا کمتر از دو دهه پیش هر ساله پذیرای میلیون­ها پرنده کوچنده بود و سالانه ۱۲ هزارتن ماهی شکار می‌شد. قطعا ایران نمی­تواند نسبت به پیامدهای ناگوار یاد شده بی­ تفاوت باشد و بارها نیز اعتراض و نگرانی خود را اعلام داشته است.

این استاد دانشگاه با انتقاد از رویکرد دولت افغانستان نسبت به مسائل آبی دو جانبه ادامه داد: با این حال، پیوند زدن امنیت آبی منطقه با رویکرد هیدروپلیتیک قلمروداران افغان به دور از منطق هیدروپلیتیک و امنیت پایدار در این بخش از کشور است.

وی گفت: ایران برای تقاضای آب بیشتر از معاهده، باید با افغانستان مذاکره و مبلغی پرداخت کند. بی­گمان موقعیت هیدروهژمونیک افغانستان درباره شرق ایران با نگرش به عمق وابستگی این بخش از کشور به منابع آبی افغانستان چشم اسف­بار ایران خواهد بود و افغان ها تلاش خواهند کرد که با ابزار آب از ایران کسب امتیاز کنند. از این رو، سد کمال خان همواره در نقش کانون فشار علیه ایران، ابزار پایدار افغان ها خواهد بود.

استاد دانشگاه خوارزمی تهران در ادامه تصریح کرد: افغان ها طی دو دهه گذشته عمدتاً از گفتگو بر سر میزان ورود آب به ایران رویگردان بوده ­اند و گاه حتی حقابه‌ای هم برای ایران علی­رغم داشتن قرارداد قائل نبوده ­اند. اما موقعیت خشکی بَست این کشور به گونه ­ای است که ناگزیر از تعامل با ایران و پذیرش حقابه ۱۳۵۱ تالاب هامون هستند. با این حال نگرانی آنجاست که این کشور متأثر چالش ­های داخلی و مداخلات خارجی به شدت بی ­ثبات است و امکان فروپاشی نظام سیاسی آن وجود دارد.

کاویانی راد در بخش پایانی سخنان خود ضمن اشاره به مناسبات متزلزل ایران و افغانستان گفت: در سال های اخیر دیپلماسی عمومی با نگرش به مشترکات گسترده تاریخی، فرهنگی و زبانی کارامدی لازم را نداشته و افغانها نسبت به منافع ج.ا.ایران بدبین هستند. همین بدبینی باعث شد که آقای غنی برای کسب مشروعیت داخلی لحنی تهاجمی در پیوند با ایران داشته باشد که ما به دنبال تبادل نفت ایران با آب هستیم. دو کالا که ارزش راهبردی متمایزی دارند. از این رو، هر چند دولت افغانستان حقابه ایران را پذیرفته اما دلیلی ندارد که دیگران همین سیاست را بپذیرند ولو در کوتاه مدت.