نکاتی برای انسانی‌تر کردن فضاهای عمومی شهرها
در پژوهشی که توسط پژوهشگری از کشورمان به انجام رسیده است، معیارهای قلمرو عمومی خوب در شهرها از منظر انسانی بودن آن‌ها به ویژه در فضای فرهنگ ایرانی مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
به گزارش ایسنا، قلمرو عمومی شهر، به مجموعه فضاها یا مکان‌ها یا محیط عمومی شهر گفته می‌شود که اهل شهر و مسافران یا گردشگران حاضر در آن‌ها، به دلایل مختلف در آن‌ها حضور می‌یابند. اهم این دلایل عبارتند از: گذران وقت تا رسیدن به زمانی معین (مثل ورود قطار و هواپیما یا ساعات حرکت آن‌ها)، انجام کارهای خاص (مثل غذا خوردن، تفریح، استراحت)، انتظار برای رسیدن وسایل نقلیه عمومی و سوارشدن به آن‌ها و گذران وقت برای شروع به کار عملکردهای خاص (مثل ادارات، مراکز خرید، مراکز تفریحی) یا برای رسیدن به زمانی خاص مثل موقع خواب، وقت صرف غذا، زمان سوارشدن به‌وسیله نقلیه، آغاز به کار یک اداره یا مکان عمومی دیگر (مانند سینما، کتابخانه، تئاتر).
بارزترین ویژگی قلمروهای عمومی موردنظر آن است که همه مردم بدون محدودیت زمانی، جنسی، قومی، نژادی، فکری، اجتماعی، ثروت و هر عاملی که باعث گروه‌بندی مردم شود، امکان دسترسی و حضور در آن‌ها را دارند. درواقع قلمرو عمومی، مجموعه فضاهای باز و بسته قابل‌دسترس عموم مردم در شهر، بدون قیدوشرط است.
در رابطه با این مفهوم، محققی از دانشگاه آزاد اسلامی، تلاش کرده تا در مطالعه‌ای پژوهشی، قلمرو عمومی موردنظر را از منظر انسانی بودن آن به‌ویژه در فضای فرهنگ ایرانی، بررسی و مطالعه کند.
این مطالعه، با طرح سؤال و فرضیه شکل نگرفته است، بلکه مطالعات انباشته نگارنده و تجارب به دست آمده از بازدیدهای مختلفی که طی سالیان دراز از شهرهای گوناگون و رفتارهای جاری در شهرها داشته، به‌مرور ویژگی‌هایی را برای قلمرو عمومی خوب در شهر در ذهن او دسته‌بندی کرده که در این مطالعه سعی در دسته‌بندی عمومی آن‌ها و البته تدوین مبانی نظری و تبیین استدلالات خاص برای وصول به آن‌ها کرده است.
محمد نقی‌زاده، استادیار دانشکده هنر و معماری واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی که این مطالعه را انجام داده است، می‌گوید: «وقتی از انسانی بودن سخن به میان می‌آید، قاعدتاً باید تعریف موردنظر از انسان را نیز ارائه کرد. در ارائۀ این تعریف، اصلی‌ترین موضوع مدنظر این است که اولاً حیات انسان، شامل چه قلمرو یا ساحت‌هایی است، ثانیاً هریک از این ساحت‌ها چه ویژگی‌ها و چه نیازهایی دارند و مجموعه قلمرو عمومی شهر باید به کدامیک از نیازهای انسان پاسخگو باشند. موضوع سومی که باید مدنظر قرار گیرد، طیف انسان‌هایی است که در قلمرو عمومی شهر حضور می‌یابند که قاعدتاً باید دربرگیرنده همه گروه‌های سنی، همه جنسیت‌ها، همه خرده‌فرهنگها، همه توانایی‌ها یا ناتوانی‌های حسی و حرکتی، همه ساکنان و گردشگران و مانند اینها باشد. همچنین، موضوع مهمی که باید در نظر گرفته شود، میزان و تکرر مراجعات یا حداکثر جمعیت حاضر (زمان اوج) در یک‌زمان و در یک محدوده خاص (به‌عنوان قلمرو عمومی) است».
به گفته این محقق: «نیازی به اثبات نیست که تأمین نیازهای انسان، شرط لازم برای بقا، در عین حفظ کیفیت مطلوب زندگی در جهت کمال و تحصیل اهداف موردنظر از حیات انسان است که برای هریک از این عوامل، منطبق بر نیازهای فیزیولوژیکی، روانی و معنوی انسان می‌توان مرتبه و درجه‌ای را ذکر کرد».
یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که همه رشته‌های مرتبط و مؤثر در شکل‌گیری قلمروهای عمومی شهر اعم از طراحی شهری، معماری، برنامه‌ریزی شهری، طراحی محیط، معماری منظر، تشکیلات فرهنگی و به‌ویژه مدیریت شهری، در خلق قلمرو عمومی شهر، به‌نوعی که بتواند پاسخگوی نیازهای مردمان حاضر در آن قلمرو باشند، نقشی اساسی ایفا می‌کنند.
نقی‌زاده می‌گوید: «در این میان، نقش مدیریت شهر که مدام با این قلمرو مرتبط بوده و تغییرات و تکمیل و اصلاح آن را عهده‌دار است و همچنین امکان ارزیابی مداوم آن را دارد، نقشی برجسته است. درواقع همه رشته‌های مرتبط با شهر به صورت سلسله‌مراتبی، باید مطلوبیت قلمرو عمومی شهر را در پاسخگویی به کسانی که به هر منظوری در آن حضور می‌یابند، مدنظر قرار دهند».
این پژوهشگر ادامه می‌دهد: «از میان همه رشته‌های مرتبط با شهرسازی و شهرنشینی و شهرداری که با قلمرو عمومی شهر مرتبط هستند، می‌توان به نقش چند رشته اشاره کرد: اولاً تشکیلات آموزشی در آموزش رشته‌های مختلف و همچنین آموزش عمومی و معرفی حقوق مردم در قلمروهای عمومی نقشی اساسی ایفا می‌کنند. ثانیاً رشته‌های برنامه‌ریزی و طراحی شهری باید ویژگی‌های قلمروهای عمومی شهر را آن‌گونه که باید تعریف و تبیین کرده و طرح مطلوب و مناسب آن را تهیه کنند و بالاخره مدیران شهر قرار دارند که باید ضمن اجرای طرح‌های مناسب، نسبت به آموزش عمومی برای استفاده مناسب از قلمروهای عمومی شهر و همچنین روزآمد کردن آن‌ها به‌تناسب ایده‌های نو اقدام کنند».
از این مطالعه پژوهشی که ایجاد قلمرو عمومی خوب شهر با در نظر گرفتن نیازهای انسانی (نیازهای معنوی، روانی و فیزیولوژیک) بر طبق سه ساحت از حیات انسان را مورد تأکید قرار می‌دهد، مقاله‌ای علمی پژوهشی توسط محقق فوق به تألیف درآمده که در دوفصل‌نامه «مطالعات معماری ایران» متعلق به دانشگاه کاشان به چاپ رسیده است.
