محرمانه های مجلس خبرگان /باز هم صندلی خالی آیت الله هاشمی
كم‌كم بايد به نبودش عادت كرد. تصور برگزاري اجلاسيه خبرگان در غيابش كمي سخت است. با وجود اينكه در جلسه قبل هم حاضر نبود اما هنوز صندلي خالي‌اش به‌شدت به چشم مي‌آيد.
كرسي‌اي كه نه تنها در خبرگان بلكه در بسياري اركان ديگر نظام هم به راحتي پر نخواهد شد. نمايندگان خبرگان پنجم قرار است سومين اجلاسيه خود رادر تهران و بدون حضور مرحوم آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني برگزار كنند. او تنها در اجلاس اول پنجمين دوره خبرگان حضور داشت و دو ماه قبل از اجلاسيه دوم از دنيا رفت.
هاشمي به عنوان نفر اول تهران در انتخابات ٩٤ خبرگان، كانديداي رياست خبرگان پنجم نشد تا نفر شانزدهم تهران (احمد جنتي) به رياست برسد اما حضورش در صندلي شماره هفت مجلس قديم (محل برگزاري اجلاس خبرگان) به اندازه كافي تاثيرگذار و مايه دلگرمي بود؛ صندلي‌اي كه در اجلاسيه قبلي به يادش با تاج گل پوشانده شده بود.
اعضاي خبرگان شهريور و اسفند هر سال دو اجلاسيه عمومي برگزار مي‌كنند و درباره تصميماتي كه در كميسيون‌هاي تخصصي كه جلساتش تقريبا هر هفته در قم برگزار مي‌شود، مشورت و راي‌گيري مي‌كنند. حاصل اين دو اجلاس سالانه معمولا چند مصوبه جديد مربوط به خبرگان و يك بيانيه پاياني است. در هر اجلاس نمايندگان نطق‌هاي ميان‌دستوري دارند و در دو روز برگزاري اجلاسيه نطق‌هاي پيش از دستور توسط ١٦ نفر از نمايندگان در چهار جلسه و هر كدام به مدت ۱۵ دقيقه ايراد خواهد شد. معمولا يكي دو مهمان ويژه هم درباره موضوعاتي كه در آن تخصص دارند براي خبرگان سخنراني مي‌كنند و آنها را در جريان برخي موارد خاص قرار مي‌دهند. مجلس شيوخ در جمهوري اسلامي به خاطر نوع وظايفش در بزنگاه‌هايي به عنوان مهم‌ترين ركن نظام به حساب مي‌آيد.
تصميم حساس دوره اول (٦١ تا ٦٩)
١٩ آذر ٦١ انتخابات نخستين دوره خبرگان برگزار و نخستين جلسه آن در ٢٣ تير ٦٢ با پيام امام (ره) تشكيل شد. آيت‌الله خامنه‌اي، آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني، آيت‌الله مشكيني، آيت‌الله جوادي‌آملي، آيت‌الله امامي‌كاشاني، آيت‌الله موسوي‌خوييني‌ها، آيت‌الله جنتي، آيت‌الله خزعلي و… از جمله روحانيوني بودند كه به اين مجلس راه يافتند. البته آيات عظام موسوي‌اردبيلي، يوسف صانعي، فاضل‌لنكراني، خلخالي و روح‌الله خاتمي تنها در اين دوره از مجلس خبرگان حضور داشتند و در دوره‌هاي بعد به دلايل مختلف حاضر نشدند.
سيدحسين موسوي‌تبريزي با ٣٢ سال و سيدحسين خادمي‌اصفهاني با ٩١ سال سن جوان‌ترين و مسن‌ترين نمايندگان راه يافته به خبرگان اول بودند. در جلسه اول خبرگان آيت‌الله علي مشكيني با كسب ٤٥ راي از ٦٤ راي در مقابل ١٣ راي احمد آذري‌قمي (نماينده جامعه مدرسين حوزه علميه قم) به رياست رسيد. جامعه مدرسين حتي نتوانست نايب‌رييسي را به دست بياورد و هاشمي‌رفسنجاني با ٣٨ راي رباني‌املشي را كنار زد و نايب‌رييس شد، هرچند رباني نايب‌رييس دوم شد و محمد مومن و سيدحسن طاهري‌خرم‌آبادي منشي‌هاي هيات رييسه شدند. اين تركيب در طول هشت سال تنها با درگذشت رباني‌املشي و جايگزيني ابراهيم اميني به عنوان نايب‌رييس در سال ٦٤ دستخوش تغيير شد. در همان جلسه قم به عنوان مركز اصلي خبرگان انتخاب شد و دبيرخانه اين مجلس تا الان در همين شهر است. با توجه به سن و بيماري امام(ره) خبرگان از همان جلسات اول به فكر جانشيني ايشان بودند و كميسيوني ١٥ نفره مسوول بررسي گزينه‌هاي قائم‌مقامي رهبري شدند و سرانجام در آبان ٦٤ با راي بيش از دوسوم اعضا، آيت‌الله حسينعلي منتظري براي جانشيني امام(ره) انتخاب و قرار شد اين مساله رسانه‌اي نشود اما آيت‌الله باريك‌بين در خطبه‌هاي نماز جمعه اول آذر اين خبر را عنوان كرد. آيت‌الله منتظري تا چند ماه پيش از درگذشت امام(ره) در اين سمت بود اما مشكلاتي كه به وجود آمد سرانجام منجر به نامه‌نگاري‌هاي امام و او شد و سرانجام در فروردين ٦٧ استعفايش را تقديم هيات‌رييسه خبرگان كرد. دو ماه بعد امام(ره) از دنيا رفت تا ايران و خبرگان با شوك و خلأ بزرگي مواجه شوند اما نمايندگان خبرگان فرداي رحلت ايشان تشكيل جلسه دادند. خبرگان به شور نشستند تا جانشين رهبر فقيد انقلاب را مشخص كنند. ابتدا بحث رهبري شورايي مطرح بود و البته موضوع رهبري آيت‌الله گلپايگاني تنها از سوي مرحوم آذري قمي مطرح شد. پس از بحث درباره رهبري شورايي و رهبري فردي، انتخاب آيت‌الله گلپايگاني به راي گذاشته شد كه راي نياورد و آيت‌الله خامنه‌اي به رهبري جمهوري اسلامي برگزيده شد.
علاوه بر شرايط لازمي كه در رييس‌جمهور وقت وجود داشت نقل خاطره هاشمي از امام در شايستگي آيت‌الله خامنه‌اي تقريبا حجت را بر نمايندگان تمام كرد و خلأ رهبري در نظام در بهت جهانيان به سرعت پر شد. در همين زمينه آيت‌الله مجتهد شبستري در مصاحبه اخير خود با تسنيم خاطرنشان مي‌كند: «بارها شنيده بودم كه حضرت امام درباره رهبري آينده به آيت‌الله خامنه‌اي نظر دارند؛ نه تنها از آقاي هاشمي يا موسوي‌اردبيلي كه شهود حاضر بودند بلكه از ديگر منابع بارها شنيده بوديم كه امام نظر خاصي روي آيت‌الله خامنه‌اي دارند. در آن جلسه تاريخي خبرگان كه پيشنهاد كردم و خواستم كه آقاي هاشمي مطالب امام (ره) را درباره آيت‌الله خامنه‌اي بگويند البته اگر تاييدات امام و پيشنهاد امام هم نبود، خبرگان به ايشان مي‌رسيد چون جز ايشان فرد ديگري كه بيشترين لياقت را براي اين كار داشت، نداشتيم.» اين اتفاق شايد مهم‌ترين تصميم خبرگان در ادوار مختلف باشد كه در سال پاياني همان دوره اول اتخاذ شد.
محرمانه‌هاي دوره دوم (٦٩ تا ٧٧)
در ١٦ مهر ٦٩، انتخابات دوره دوم خبرگان برگزار شد و محمد ري‌شهري، محمد يزدي، مصباح‌يزدي، مرتضي مقتدايي و دري‌نجف‌آبادي به خبرگان اضافه شدند و آيت‌الله جوادي‌آملي بعد از پايان اين دوره ديگر كانديداي خبرگان نشد. سيداحمد خميني هم براي نخستين بار به خبرگان راه يافت اما در ميانه‌هاي اين مجلس (سال ٧٣) درگذشت.
محسن محمدي‌عراقي (اراكي) با ٣٥ سال و سيدمحمدباقر سلطاني‌طباطبايي با ٩١ سال سن جوان‌ترين و مسن‌ترين نمايندگاني بودند كه به دوره دوم خبرگان راه يافتند. ردصلاحيت برخي چهره‌ها از جمله مهدي كروبي، اسدالله بيات‌زنجاني، خلخالي، سيدهادي خامنه‌اي، سيدعلي‌اكبر محتشمي‌پور و… از نكات حاشيه‌اي پيش از برگزاري دوره دوم خبرگان بود كه بحث نظارت استصوابي شوراي نگهبان در انتخابات خبرگان را مطرح كرد. در اين دوره هم آيت‌الله مشكيني به رياست رسيد و آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني و ابراهيم اميني نواب رييس و محمد مومن و سيدحسن طاهري‌خرم‌آبادي، منشي هيات رييسه شدند. بيشتر جلسات اين دوره كه مقارن با سال‌هاي ابتدايي درگذشت امام(ره) و رهبري آيت‌الله خامنه‌اي است، به صورت محرمانه برگزار شده و از تصميمات اتخاذشده در آن خيلي خبري به بيرون راه نيافته است. البته از خاطرات هاشمي‌رفسنجاني مي‌توان به برخي اقدامات و دليل محرمانه بودن جلسات خبرگان پي برد. مثلا هاشمي در كتاب سازندگي و شكوفايي (خاطرات سال ٧٠) و در ذيل سه‌شنبه ١٣ اسفند پس از آنكه گزارش مختصري از جلسه خبرگان مي‌دهد، مي‌نويسد: «شب ميهمان رهبري بودم. بحثي در مورد تعيين قائم‌مقام رهبري بر اساس اظهارات آقاي مشكيني در سخنان پيش از دستور خبرگان شد.» اين سطور نشان مي‌دهد كه بحث جانشيني رهبر انقلاب از همان سال‌هاي ابتدايي از سوي خبرگان مطرح بوده تا نظام با خلأ رهبري مواجه نشود اما براي جلوگيري از التهاب اين مباحث رسانه‌اي نشده است. هاشمي همچنين در كتاب صلابت سازندگي (خاطرات سال ٧٢) ذيل سه‌شنبه ٢٤ فروردين نوشته است: «آقايان خزعلي، جنتي، راستي‌كاشاني، محي‌الدين انواري و موحدي‌كرماني آمدند. براي فعال كردن كميسيون تحقيق مجلس خبرگان اصل ١١ قانون اساسي، براي كنترل حوزه رهبري مشورت كردند. نظراتم را دادم. قرار شد اول با خود رهبري صحبت كنند. نگران هستند كه باعث رنجش رهبري شود و از طرف ديگر احساس وظيفه مي‌كنند. ضمن اينكه اشكالاتي هم در بخش‌هاي تحت حوزه رهبري مثل بنياد مستضعفان و دادگاه ويژه روحانيت و… ديده‌اند.»
شايد از اين سطور بتوان فهميد كه كميسيون تحقيق كه بر اعمال رهبري و بخش‌هاي تحت نظر ايشان نظارت مي‌كند از همان زمان با موافقت خود رهبر انقلاب تشكيل شده و كار خود را آغاز كرده است. از طرفي هاشمي ذيل خاطرات چهارشنبه ٨ دي ٧٢ آورده است: «همراه اعضاي مجلس خبرگان، به دفتر رهبري براي ملاقات با ايشان رفتيم. آقاي مشكيني صحبت كرد و درباره تعيين مرجع تقليد و مذاكره درباره مبارزه با تورم پيشنهادي داد كه آيت‌الله خامنه‌اي هر دو مطلب را به تلخي رد كرد. ايشان همين شيوه موجود براي تعيين رهبري را خوب خواندند و ضرورت حفاظت صريح از رهبري را تاكيد نمودند.» به هر حال آغاز مباحث جانشيني رهبري و جلسات محرمانه از نكات قابل توجه دوره دوم خبرگان به حساب مي‌آيد.
نظم دوره سوم (٧٧ تا ٨٥)
انتخابات دوره سوم خبرگان در اول آبان ٧٧ و يك سال بعد از روي كار آمدن دولت اصلاح‌طلب سيدمحمد خاتمي برگزار شد اما اصلاح‌طلبان براي اين انتخابات ليستي را ارايه نكردند. محمدرضا توسلي رييس دفتر امام، حسن روحاني، سيدمحمود هاشمي‌شاهرودي، صادق آملي‌لاريجاني، مجيد انصاري، سيداحمد خاتمي و علي فلاحيان از جمله چهره‌هايي بودند كه براي نخستين بار وارد مجلس خبرگان شدند. البته آيت‌الله توسلي در پايان دوره سوم از دنيا رفت. مجيد انصاري در انتخابات بعدي نتوانست حضور پيدا كند. در دوره سوم باز هم آيت‌الله علي مشكيني به رياست رسيد و هاشمي‌رفسنجاني و ابراهيم اميني نواب رييس اول و دوم شدند و سيدحسن طاهري‌خرم‌آبادي باز هم منشي هيات‌رييسه ماند اما قربانعلي دري‌نجف‌آبادي جاي محمد مومن را به عنوان منشي هيات رييسه گرفت. در هشت سال دوره سوم ١٦ اجلاسيه به صورت منظم برگزار شد؛ خبرگان مباحث داخلي خود و بررسي‌هاي‌شان را بدون هياهوي چنداني پشت سر گذاشتند.
روساي متعدد دوره چهارم (٨٥ تا ٩٤)
در ٢٤ آذر ٨٥ انتخابات دوره چهارم خبرگان برگزار شد. انتخاباتي كه تحت تاثير رد صلاحيت چهره‌هايي مثل مجيد انصاري (كه در دوره قبل نماينده خبرگان بود)، سيدمحمود دعايي، مرتضي آقاتهراني و… قرار داشت. مصطفي پورمحمدي، سيداحمد علم‌الهدي، سيدمحمود علوي، حسن ممدوحي و حسيني‌بوشهري در اين دوره براي نخستين بار به خبرگان راه يافتند. آيت‌الله علي مشكيني، آيت‌الله محمدرضا مهدوي‌كني، ابوالقاسم خزعلي و محمدي‌گيلاني از جمله چهره‌هاي شاخصي هستند كه در طول دوره چهارم خبرگان از دنيا رفتند. حسن نمازي با ٣١ سال و سيدابوالفضل ميرمحمدي با ٨٣ سال سن جوان‌ترين و مسن‌ترين اعضاي راه يافته به دوره چهارم خبرگان بودند. براي همزمان شدن انتخابات خبرگان كه هر هشت سال يك بار برگزار مي‌شود با انتخابات مجلس اين دوره ١٠ ساله شد. ١٠ سالي كه در آن اتفاقات زيادي به وقوع پيوست. در ابتداي اين دوره رييس هميشگي خبرگان آيت‌الله علي مشكيني باز به رياست رسيد و هاشمي‌رفسنجاني نايب‌رييس اول شد و البته آيت‌الله محمد‌يزدي به عنوان نايب‌رييس دوم به هيات رييسه راه يافت. دري‌نجف‌آبادي و احمد خاتمي هم منشي هيات‌رييسه شدند. اما قصه رياست اين دوره سر دراز داشت. با درگذشت آيت‌الله مشكيني (مرداد ٨٦)، اين هاشمي‌رفسنجاني بود كه در اسفند ٨٧ در رقابت با محمد يزدي به رياست خبرگان رسيد و محمد مومن به جاي او نايب‌رييس اول شد. اما اتفاقات سال ٨٨ و فضاي ايجاد شده باعث شد تا هاشمي در انتخابات هيات رييسه سال ٨٩ كانديدا نشود و آيت‌الله محمدرضا مهدوي‌كني كه در انتخابات ميان‌دوره‌اي به جاي آيت‌الله مشكيني براي نخستين بار وارد مجلس خبرگان شده بود سوار بر ويلچر به رياست مجلس شيوخ برسد. اما عمر رياست آيت‌الله مهدوي‌كني هم كوتاه بود و او در مهر ٩٣ درگذشت تا در اسفند همان سال باز هم انتخابات رياست برگزار شود و اين‌بار محمد يزدي با پيروزي بر هاشمي‌رفسنجاني به رياست خبرگان برسد. گفته شده كميسيون محرمانه اصل ١٠٩ براي بررسي گزينه‌هاي احتمالي رهبري آينده به رياست محمد مومن در اين دوره پا گرفت و چند جلسه هم برگزار شد.
فقدان هاشمي در دوره پنجم
(٩٤ تاكنون)
انتخابات دوره پنجم خبرگان از عجيب‌ترين انتخابات ادوار پنج‌گانه آن بود كه در ٧ اسفند ٩٤ برگزار شد. رد صلاحيت سيدحسن خميني پيش از انتخابات اعتراض‌هايي را به همراه داشت تا جايي كه آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني در يك سخنراني از اين اتفاق ابراز تاسف كرد و از مسببين آن خواست استغفار كنند. در اين انتخابات مردم تهران همانند مجلس شوراي اسلامي به صورت ليستي به ليست مورد نظر اصلاح‌طلبان راي دادند تا ١٥ نفر از ١٦ نفر ليست اميد از تهران به خبرگان پنجم راه يابند و آيت‌الله احمد جنتي شانزدهم شود. سيد روح‌الله صدرالساداتي با ٣٢ سال و ابراهيم اميني با ٩١ سال سن جوان‌ترين و مسن‌ترين نمايندگان راه يافته به خبرگان پنجم بودند. ضمن اينكه انتخاب محسن اسماعيلي كه مكلا بود از نكات ديگر اين انتخابات است. در اجلاسيه اول خبرگان پنجم آيت‌الله احمد جنتي با ٥١ راي از ٨٣ راي ماخوذه به رياست رسيد و ابراهيم اميني و هاشمي‌شاهرودي ٢١ و ١٦ راي كسب كردند. ضمن اينكه محمدعلي موحدي‌كرماني و سيدمحمود هاشمي‌شاهرودي به عنوان نواب رييس انتخاب شدند و دري‌نجف‌آبادي و احمد خاتمي منشي هيات رييسه، سيدهاشم حسيني‌بوشهري كارپرداز فرهنگي و سيدابراهيم رييسي كارپرداز مالي شدند تا جامعتين (جامعه روحانيت مبارز و جامعه مدرسين حوزه علميه قم) عملا هيات رييسه خبرگان پنجم را در دست بگيرد. درگذشت آيت‌الله اكبر هاشمي‌رفسنجاني در حالي كه تنها در اجلاسيه اول دوره پنجم شركت كرد و براي حضور در هيات رييسه هم كانديدا نشد مهم‌ترين اتفاق اين دوره تاكنون بوده است. «هرگاه رهبر از انجام وظايف قانوني خود ناتوان شود، يا فاقد يكي از شرايط مذكور در اصول پنجم و يكصد و نهم گردد، يا معلوم شود از آغاز فاقد بعضي از شرايط بوده است، از مقام خود بر كنار خواهد شد. تشخيص اين امر به عهده خبرگان مذكور در اصل ١٠٨ است. در صورت فوت يا كنارهگيري يا عزل رهبر، خبرگان موظفند، در اسرع وقت نسبت به تعيين و معرفي رهبر جديد اقدام نمايند.» اين بخشي از اصل ١١١ قانون اساسي است كه به وظايف نمايندگان مجلس خبرگان رهبري اشاره دارد.
شايد همين چند خط ميزان اهميت مجلس‌المشايخ نظام جمهوري اسلامي را نشان دهد. مجلسي كه در زمان لازم شخص اول مملكت را انتخاب مي‌كند يا در مواردي كه قانون مشخص كرده توانايي عزل او را خواهد داشت. در اين مجلس كميسيوني با عنوان كميسيون تحقيق عملكرد رهبري را ارزيابي مي‌كند. آيت‌الله مجتهد شبستري درباره فعاليت اين كميسيون مي‌گويد: «بنده به عنوان كسي كه از نخستين روزي كه كميسيون تحقيق تشكيل شده تاكنون عضو اين كميسيون بوده‌ام مي‌گويم ما بارها بررسي كرده‌ايم و بيش از پيش مطمئن شده‌ايم كه شرايط رهبري در ايشان محرز است. ما موظف هستيم درباره واجديت شرايط رهبري بررسي كنيم تا ببينم شرايط در رهبري باقي هست يا نه. نظارت كميسيون تحقيق بر شرايط رهبري است كه ببينيم آيا مديريت و عدالت در رهبري وجود دارد يا خداي ناكرده تضعيف شده. هرچه بررسي كرديم نتوانستيم نقطه ضعفي در ايشان پيدا كنيم بلكه روز به روز واجديت شرايط و قدرت رهبري بيشتر در ايشان متجلي شده است.» از طرفي به گفته برخي نمايندگان خبرگان كميسيوني به رياست آيت‌الله محمد مومن گزينه‌هاي احتمالي رهبري آينده را بررسي مي‌كنند. در همين رابطه آيت‌الله هاشم‌زاده‌هريسي عنوان مي‌كند: «كميسيون اصل ١٠٩ در اين مجلس نحوه شرايط رهبر و تعيين و معرفي نامزدهاي رهبري را بررسي مي‌كند. كار اين كميسيون اين است كه در سراسر ايران و حتي خارج از ايران، هر كسي را كه از شرايط و استعداد رهبري برخوردار باشد و مي‌تواند نظام اسلامي را با قدرت و صحت رهبري كند، شناسايي كند. شناسايي كانديداهاي جانشين رهبري بيشتر توسط اعضاي اين كميسيون صورت گرفته و تا جايي كه مي‌دانم در اين باره از رهبري نظرخواهي نشده است. در ديدارهايي كه تاكنون اعضاي خبرگان در پايان هر اجلاسيه با رهبري داشته‌اند نيز ايشان تاكنون در اين باره نظري نداده‌اند.» كميسيوني محرمانه كه در دوره پنجم فعال‌تر شده و گفته مي‌شود در اين دو سالي كه از دوره جديد خبرگان مي‌گذرد چندين جلسه برگزار كرده است. سومين اجلاسيه خبرگان پنجم سه‌شنبه و چهارشنبه اين هفته به رياست آيت‌الله احمد جنتي و در غياب آيت‌الله هاشمي‌رفسنجاني برگزار مي‌شود و قرار است در آن درباره برخي قوانين انتخاباتي خبرگان تصميم‌گيري شود. مجلسي كه در بزنگاه‌هايي از تاريخ مي‌تواند سرنوشت كشور را تعيين كند. درست مثل نيمه خرداد سال ٦٧.
