محرمانه های مجلس خبرگان /باز هم صندلی خالی آیت الله هاشمی
کم‌کم باید به نبودش عادت کرد. تصور برگزاری اجلاسیه خبرگان در غیابش کمی سخت است. با وجود اینکه در جلسه قبل هم حاضر نبود اما هنوز صندلی خالی‌اش به‌شدت به چشم می‌آید.
کرسی‌ای که نه تنها در خبرگان بلکه در بسیاری ارکان دیگر نظام هم به راحتی پر نخواهد شد. نمایندگان خبرگان پنجم قرار است سومین اجلاسیه خود رادر تهران و بدون حضور مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی برگزار کنند. او تنها در اجلاس اول پنجمین دوره خبرگان حضور داشت و دو ماه قبل از اجلاسیه دوم از دنیا رفت.
هاشمی به عنوان نفر اول تهران در انتخابات ۹۴ خبرگان، کاندیدای ریاست خبرگان پنجم نشد تا نفر شانزدهم تهران (احمد جنتی) به ریاست برسد اما حضورش در صندلی شماره هفت مجلس قدیم (محل برگزاری اجلاس خبرگان) به اندازه کافی تاثیرگذار و مایه دلگرمی بود؛ صندلی‌ای که در اجلاسیه قبلی به یادش با تاج گل پوشانده شده بود.
اعضای خبرگان شهریور و اسفند هر سال دو اجلاسیه عمومی برگزار می‌کنند و درباره تصمیماتی که در کمیسیون‌های تخصصی که جلساتش تقریبا هر هفته در قم برگزار می‌شود، مشورت و رای‌گیری می‌کنند. حاصل این دو اجلاس سالانه معمولا چند مصوبه جدید مربوط به خبرگان و یک بیانیه پایانی است. در هر اجلاس نمایندگان نطق‌های میان‌دستوری دارند و در دو روز برگزاری اجلاسیه نطق‌های پیش از دستور توسط ۱۶ نفر از نمایندگان در چهار جلسه و هر کدام به مدت ۱۵ دقیقه ایراد خواهد شد. معمولا یکی دو مهمان ویژه هم درباره موضوعاتی که در آن تخصص دارند برای خبرگان سخنرانی می‌کنند و آنها را در جریان برخی موارد خاص قرار می‌دهند. مجلس شیوخ در جمهوری اسلامی به خاطر نوع وظایفش در بزنگاه‌هایی به عنوان مهم‌ترین رکن نظام به حساب می‌آید.
تصمیم حساس دوره اول (۶۱ تا ۶۹)
۱۹ آذر ۶۱ انتخابات نخستین دوره خبرگان برگزار و نخستین جلسه آن در ۲۳ تیر ۶۲ با پیام امام (ره) تشکیل شد. آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، آیت‌الله مشکینی، آیت‌الله جوادی‌آملی، آیت‌الله امامی‌کاشانی، آیت‌الله موسوی‌خویینی‌ها، آیت‌الله جنتی، آیت‌الله خزعلی و… از جمله روحانیونی بودند که به این مجلس راه یافتند. البته آیات عظام موسوی‌اردبیلی، یوسف صانعی، فاضل‌لنکرانی، خلخالی و روح‌الله خاتمی تنها در این دوره از مجلس خبرگان حضور داشتند و در دوره‌های بعد به دلایل مختلف حاضر نشدند.
سیدحسین موسوی‌تبریزی با ۳۲ سال و سیدحسین خادمی‌اصفهانی با ۹۱ سال سن جوان‌ترین و مسن‌ترین نمایندگان راه یافته به خبرگان اول بودند. در جلسه اول خبرگان آیت‌الله علی مشکینی با کسب ۴۵ رای از ۶۴ رای در مقابل ۱۳ رای احمد آذری‌قمی (نماینده جامعه مدرسین حوزه علمیه قم) به ریاست رسید. جامعه مدرسین حتی نتوانست نایب‌رییسی را به دست بیاورد و هاشمی‌رفسنجانی با ۳۸ رای ربانی‌املشی را کنار زد و نایب‌رییس شد، هرچند ربانی نایب‌رییس دوم شد و محمد مومن و سیدحسن طاهری‌خرم‌آبادی منشی‌های هیات رییسه شدند. این ترکیب در طول هشت سال تنها با درگذشت ربانی‌املشی و جایگزینی ابراهیم امینی به عنوان نایب‌رییس در سال ۶۴ دستخوش تغییر شد. در همان جلسه قم به عنوان مرکز اصلی خبرگان انتخاب شد و دبیرخانه این مجلس تا الان در همین شهر است. با توجه به سن و بیماری امام(ره) خبرگان از همان جلسات اول به فکر جانشینی ایشان بودند و کمیسیونی ۱۵ نفره مسوول بررسی گزینه‌های قائم‌مقامی رهبری شدند و سرانجام در آبان ۶۴ با رای بیش از دوسوم اعضا، آیت‌الله حسینعلی منتظری برای جانشینی امام(ره) انتخاب و قرار شد این مساله رسانه‌ای نشود اما آیت‌الله باریک‌بین در خطبه‌های نماز جمعه اول آذر این خبر را عنوان کرد. آیت‌الله منتظری تا چند ماه پیش از درگذشت امام(ره) در این سمت بود اما مشکلاتی که به وجود آمد سرانجام منجر به نامه‌نگاری‌های امام و او شد و سرانجام در فروردین ۶۷ استعفایش را تقدیم هیات‌رییسه خبرگان کرد. دو ماه بعد امام(ره) از دنیا رفت تا ایران و خبرگان با شوک و خلأ بزرگی مواجه شوند اما نمایندگان خبرگان فردای رحلت ایشان تشکیل جلسه دادند. خبرگان به شور نشستند تا جانشین رهبر فقید انقلاب را مشخص کنند. ابتدا بحث رهبری شورایی مطرح بود و البته موضوع رهبری آیت‌الله گلپایگانی تنها از سوی مرحوم آذری قمی مطرح شد. پس از بحث درباره رهبری شورایی و رهبری فردی، انتخاب آیت‌الله گلپایگانی به رای گذاشته شد که رای نیاورد و آیت‌الله خامنه‌ای به رهبری جمهوری اسلامی برگزیده شد.
علاوه بر شرایط لازمی که در رییس‌جمهور وقت وجود داشت نقل خاطره هاشمی از امام در شایستگی آیت‌الله خامنه‌ای تقریبا حجت را بر نمایندگان تمام کرد و خلأ رهبری در نظام در بهت جهانیان به سرعت پر شد. در همین زمینه آیت‌الله مجتهد شبستری در مصاحبه اخیر خود با تسنیم خاطرنشان می‌کند: «بارها شنیده بودم که حضرت امام درباره رهبری آینده به آیت‌الله خامنه‌ای نظر دارند؛ نه تنها از آقای هاشمی یا موسوی‌اردبیلی که شهود حاضر بودند بلکه از دیگر منابع بارها شنیده بودیم که امام نظر خاصی روی آیت‌الله خامنه‌ای دارند. در آن جلسه تاریخی خبرگان که پیشنهاد کردم و خواستم که آقای هاشمی مطالب امام (ره) را درباره آیت‌الله خامنه‌ای بگویند البته اگر تاییدات امام و پیشنهاد امام هم نبود، خبرگان به ایشان می‌رسید چون جز ایشان فرد دیگری که بیشترین لیاقت را برای این کار داشت، نداشتیم.» این اتفاق شاید مهم‌ترین تصمیم خبرگان در ادوار مختلف باشد که در سال پایانی همان دوره اول اتخاذ شد.
محرمانه‌های دوره دوم (۶۹ تا ۷۷)
در ۱۶ مهر ۶۹، انتخابات دوره دوم خبرگان برگزار شد و محمد ری‌شهری، محمد یزدی، مصباح‌یزدی، مرتضی مقتدایی و دری‌نجف‌آبادی به خبرگان اضافه شدند و آیت‌الله جوادی‌آملی بعد از پایان این دوره دیگر کاندیدای خبرگان نشد. سیداحمد خمینی هم برای نخستین بار به خبرگان راه یافت اما در میانه‌های این مجلس (سال ۷۳) درگذشت.
محسن محمدی‌عراقی (اراکی) با ۳۵ سال و سیدمحمدباقر سلطانی‌طباطبایی با ۹۱ سال سن جوان‌ترین و مسن‌ترین نمایندگانی بودند که به دوره دوم خبرگان راه یافتند. ردصلاحیت برخی چهره‌ها از جمله مهدی کروبی، اسدالله بیات‌زنجانی، خلخالی، سیدهادی خامنه‌ای، سیدعلی‌اکبر محتشمی‌پور و… از نکات حاشیه‌ای پیش از برگزاری دوره دوم خبرگان بود که بحث نظارت استصوابی شورای نگهبان در انتخابات خبرگان را مطرح کرد. در این دوره هم آیت‌الله مشکینی به ریاست رسید و آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی و ابراهیم امینی نواب رییس و محمد مومن و سیدحسن طاهری‌خرم‌آبادی، منشی هیات رییسه شدند. بیشتر جلسات این دوره که مقارن با سال‌های ابتدایی درگذشت امام(ره) و رهبری آیت‌الله خامنه‌ای است، به صورت محرمانه برگزار شده و از تصمیمات اتخاذشده در آن خیلی خبری به بیرون راه نیافته است. البته از خاطرات هاشمی‌رفسنجانی می‌توان به برخی اقدامات و دلیل محرمانه بودن جلسات خبرگان پی برد. مثلا هاشمی در کتاب سازندگی و شکوفایی (خاطرات سال ۷۰) و در ذیل سه‌شنبه ۱۳ اسفند پس از آنکه گزارش مختصری از جلسه خبرگان می‌دهد، می‌نویسد: «شب میهمان رهبری بودم. بحثی در مورد تعیین قائم‌مقام رهبری بر اساس اظهارات آقای مشکینی در سخنان پیش از دستور خبرگان شد.» این سطور نشان می‌دهد که بحث جانشینی رهبر انقلاب از همان سال‌های ابتدایی از سوی خبرگان مطرح بوده تا نظام با خلأ رهبری مواجه نشود اما برای جلوگیری از التهاب این مباحث رسانه‌ای نشده است. هاشمی همچنین در کتاب صلابت سازندگی (خاطرات سال ۷۲) ذیل سه‌شنبه ۲۴ فروردین نوشته است: «آقایان خزعلی، جنتی، راستی‌کاشانی، محی‌الدین انواری و موحدی‌کرمانی آمدند. برای فعال کردن کمیسیون تحقیق مجلس خبرگان اصل ۱۱ قانون اساسی، برای کنترل حوزه رهبری مشورت کردند. نظراتم را دادم. قرار شد اول با خود رهبری صحبت کنند. نگران هستند که باعث رنجش رهبری شود و از طرف دیگر احساس وظیفه می‌کنند. ضمن اینکه اشکالاتی هم در بخش‌های تحت حوزه رهبری مثل بنیاد مستضعفان و دادگاه ویژه روحانیت و… دیده‌اند.»
شاید از این سطور بتوان فهمید که کمیسیون تحقیق که بر اعمال رهبری و بخش‌های تحت نظر ایشان نظارت می‌کند از همان زمان با موافقت خود رهبر انقلاب تشکیل شده و کار خود را آغاز کرده است. از طرفی هاشمی ذیل خاطرات چهارشنبه ۸ دی ۷۲ آورده است: «همراه اعضای مجلس خبرگان، به دفتر رهبری برای ملاقات با ایشان رفتیم. آقای مشکینی صحبت کرد و درباره تعیین مرجع تقلید و مذاکره درباره مبارزه با تورم پیشنهادی داد که آیت‌الله خامنه‌ای هر دو مطلب را به تلخی رد کرد. ایشان همین شیوه موجود برای تعیین رهبری را خوب خواندند و ضرورت حفاظت صریح از رهبری را تاکید نمودند.» به هر حال آغاز مباحث جانشینی رهبری و جلسات محرمانه از نکات قابل توجه دوره دوم خبرگان به حساب می‌آید.
نظم دوره سوم (۷۷ تا ۸۵)
انتخابات دوره سوم خبرگان در اول آبان ۷۷ و یک سال بعد از روی کار آمدن دولت اصلاح‌طلب سیدمحمد خاتمی برگزار شد اما اصلاح‌طلبان برای این انتخابات لیستی را ارایه نکردند. محمدرضا توسلی رییس دفتر امام، حسن روحانی، سیدمحمود هاشمی‌شاهرودی، صادق آملی‌لاریجانی، مجید انصاری، سیداحمد خاتمی و علی فلاحیان از جمله چهره‌هایی بودند که برای نخستین بار وارد مجلس خبرگان شدند. البته آیت‌الله توسلی در پایان دوره سوم از دنیا رفت. مجید انصاری در انتخابات بعدی نتوانست حضور پیدا کند. در دوره سوم باز هم آیت‌الله علی مشکینی به ریاست رسید و هاشمی‌رفسنجانی و ابراهیم امینی نواب رییس اول و دوم شدند و سیدحسن طاهری‌خرم‌آبادی باز هم منشی هیات‌رییسه ماند اما قربانعلی دری‌نجف‌آبادی جای محمد مومن را به عنوان منشی هیات رییسه گرفت. در هشت سال دوره سوم ۱۶ اجلاسیه به صورت منظم برگزار شد؛ خبرگان مباحث داخلی خود و بررسی‌های‌شان را بدون هیاهوی چندانی پشت سر گذاشتند.
روسای متعدد دوره چهارم (۸۵ تا ۹۴)
در ۲۴ آذر ۸۵ انتخابات دوره چهارم خبرگان برگزار شد. انتخاباتی که تحت تاثیر رد صلاحیت چهره‌هایی مثل مجید انصاری (که در دوره قبل نماینده خبرگان بود)، سیدمحمود دعایی، مرتضی آقاتهرانی و… قرار داشت. مصطفی پورمحمدی، سیداحمد علم‌الهدی، سیدمحمود علوی، حسن ممدوحی و حسینی‌بوشهری در این دوره برای نخستین بار به خبرگان راه یافتند. آیت‌الله علی مشکینی، آیت‌الله محمدرضا مهدوی‌کنی، ابوالقاسم خزعلی و محمدی‌گیلانی از جمله چهره‌های شاخصی هستند که در طول دوره چهارم خبرگان از دنیا رفتند. حسن نمازی با ۳۱ سال و سیدابوالفضل میرمحمدی با ۸۳ سال سن جوان‌ترین و مسن‌ترین اعضای راه یافته به دوره چهارم خبرگان بودند. برای همزمان شدن انتخابات خبرگان که هر هشت سال یک بار برگزار می‌شود با انتخابات مجلس این دوره ۱۰ ساله شد. ۱۰ سالی که در آن اتفاقات زیادی به وقوع پیوست. در ابتدای این دوره رییس همیشگی خبرگان آیت‌الله علی مشکینی باز به ریاست رسید و هاشمی‌رفسنجانی نایب‌رییس اول شد و البته آیت‌الله محمد‌یزدی به عنوان نایب‌رییس دوم به هیات رییسه راه یافت. دری‌نجف‌آبادی و احمد خاتمی هم منشی هیات‌رییسه شدند. اما قصه ریاست این دوره سر دراز داشت. با درگذشت آیت‌الله مشکینی (مرداد ۸۶)، این هاشمی‌رفسنجانی بود که در اسفند ۸۷ در رقابت با محمد یزدی به ریاست خبرگان رسید و محمد مومن به جای او نایب‌رییس اول شد. اما اتفاقات سال ۸۸ و فضای ایجاد شده باعث شد تا هاشمی در انتخابات هیات رییسه سال ۸۹ کاندیدا نشود و آیت‌الله محمدرضا مهدوی‌کنی که در انتخابات میان‌دوره‌ای به جای آیت‌الله مشکینی برای نخستین بار وارد مجلس خبرگان شده بود سوار بر ویلچر به ریاست مجلس شیوخ برسد. اما عمر ریاست آیت‌الله مهدوی‌کنی هم کوتاه بود و او در مهر ۹۳ درگذشت تا در اسفند همان سال باز هم انتخابات ریاست برگزار شود و این‌بار محمد یزدی با پیروزی بر هاشمی‌رفسنجانی به ریاست خبرگان برسد. گفته شده کمیسیون محرمانه اصل ۱۰۹ برای بررسی گزینه‌های احتمالی رهبری آینده به ریاست محمد مومن در این دوره پا گرفت و چند جلسه هم برگزار شد.
فقدان هاشمی در دوره پنجم
(۹۴ تاکنون)
انتخابات دوره پنجم خبرگان از عجیب‌ترین انتخابات ادوار پنج‌گانه آن بود که در ۷ اسفند ۹۴ برگزار شد. رد صلاحیت سیدحسن خمینی پیش از انتخابات اعتراض‌هایی را به همراه داشت تا جایی که آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی در یک سخنرانی از این اتفاق ابراز تاسف کرد و از مسببین آن خواست استغفار کنند. در این انتخابات مردم تهران همانند مجلس شورای اسلامی به صورت لیستی به لیست مورد نظر اصلاح‌طلبان رای دادند تا ۱۵ نفر از ۱۶ نفر لیست امید از تهران به خبرگان پنجم راه یابند و آیت‌الله احمد جنتی شانزدهم شود. سید روح‌الله صدرالساداتی با ۳۲ سال و ابراهیم امینی با ۹۱ سال سن جوان‌ترین و مسن‌ترین نمایندگان راه یافته به خبرگان پنجم بودند. ضمن اینکه انتخاب محسن اسماعیلی که مکلا بود از نکات دیگر این انتخابات است. در اجلاسیه اول خبرگان پنجم آیت‌الله احمد جنتی با ۵۱ رای از ۸۳ رای ماخوذه به ریاست رسید و ابراهیم امینی و هاشمی‌شاهرودی ۲۱ و ۱۶ رای کسب کردند. ضمن اینکه محمدعلی موحدی‌کرمانی و سیدمحمود هاشمی‌شاهرودی به عنوان نواب رییس انتخاب شدند و دری‌نجف‌آبادی و احمد خاتمی منشی هیات رییسه، سیدهاشم حسینی‌بوشهری کارپرداز فرهنگی و سیدابراهیم رییسی کارپرداز مالی شدند تا جامعتین (جامعه روحانیت مبارز و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم) عملا هیات رییسه خبرگان پنجم را در دست بگیرد. درگذشت آیت‌الله اکبر هاشمی‌رفسنجانی در حالی که تنها در اجلاسیه اول دوره پنجم شرکت کرد و برای حضور در هیات رییسه هم کاندیدا نشد مهم‌ترین اتفاق این دوره تاکنون بوده است. «هرگاه رهبر از انجام وظایف قانونی خود ناتوان شود، یا فاقد یکی از شرایط مذکور در اصول پنجم و یکصد و نهم گردد، یا معلوم شود از آغاز فاقد بعضی از شرایط بوده است، از مقام خود بر کنار خواهد شد. تشخیص این امر به عهده خبرگان مذکور در اصل ۱۰۸ است. در صورت فوت یا کنارهگیری یا عزل رهبر، خبرگان موظفند، در اسرع وقت نسبت به تعیین و معرفی رهبر جدید اقدام نمایند.» این بخشی از اصل ۱۱۱ قانون اساسی است که به وظایف نمایندگان مجلس خبرگان رهبری اشاره دارد.
شاید همین چند خط میزان اهمیت مجلس‌المشایخ نظام جمهوری اسلامی را نشان دهد. مجلسی که در زمان لازم شخص اول مملکت را انتخاب می‌کند یا در مواردی که قانون مشخص کرده توانایی عزل او را خواهد داشت. در این مجلس کمیسیونی با عنوان کمیسیون تحقیق عملکرد رهبری را ارزیابی می‌کند. آیت‌الله مجتهد شبستری درباره فعالیت این کمیسیون می‌گوید: «بنده به عنوان کسی که از نخستین روزی که کمیسیون تحقیق تشکیل شده تاکنون عضو این کمیسیون بوده‌ام می‌گویم ما بارها بررسی کرده‌ایم و بیش از پیش مطمئن شده‌ایم که شرایط رهبری در ایشان محرز است. ما موظف هستیم درباره واجدیت شرایط رهبری بررسی کنیم تا ببینم شرایط در رهبری باقی هست یا نه. نظارت کمیسیون تحقیق بر شرایط رهبری است که ببینیم آیا مدیریت و عدالت در رهبری وجود دارد یا خدای ناکرده تضعیف شده. هرچه بررسی کردیم نتوانستیم نقطه ضعفی در ایشان پیدا کنیم بلکه روز به روز واجدیت شرایط و قدرت رهبری بیشتر در ایشان متجلی شده است.» از طرفی به گفته برخی نمایندگان خبرگان کمیسیونی به ریاست آیت‌الله محمد مومن گزینه‌های احتمالی رهبری آینده را بررسی می‌کنند. در همین رابطه آیت‌الله هاشم‌زاده‌هریسی عنوان می‌کند: «کمیسیون اصل ۱۰۹ در این مجلس نحوه شرایط رهبر و تعیین و معرفی نامزدهای رهبری را بررسی می‌کند. کار این کمیسیون این است که در سراسر ایران و حتی خارج از ایران، هر کسی را که از شرایط و استعداد رهبری برخوردار باشد و می‌تواند نظام اسلامی را با قدرت و صحت رهبری کند، شناسایی کند. شناسایی کاندیداهای جانشین رهبری بیشتر توسط اعضای این کمیسیون صورت گرفته و تا جایی که می‌دانم در این باره از رهبری نظرخواهی نشده است. در دیدارهایی که تاکنون اعضای خبرگان در پایان هر اجلاسیه با رهبری داشته‌اند نیز ایشان تاکنون در این باره نظری نداده‌اند.» کمیسیونی محرمانه که در دوره پنجم فعال‌تر شده و گفته می‌شود در این دو سالی که از دوره جدید خبرگان می‌گذرد چندین جلسه برگزار کرده است. سومین اجلاسیه خبرگان پنجم سه‌شنبه و چهارشنبه این هفته به ریاست آیت‌الله احمد جنتی و در غیاب آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی برگزار می‌شود و قرار است در آن درباره برخی قوانین انتخاباتی خبرگان تصمیم‌گیری شود. مجلسی که در بزنگاه‌هایی از تاریخ می‌تواند سرنوشت کشور را تعیین کند. درست مثل نیمه خرداد سال ۶۷.
