سایبر دیپلماسی و تأثیر آن بر روابط کشورها

به گزارش مشرق، از لحاظ تاریخی، دیپلماسی در پنهان  کاری و پشت درهای بسته اتفاق می  افتد، با این حال، امروزه فناوری  های ارتباطی جدید، در حال ساختن دیپلماسی باز و عمومی هستند، این فناوری  ها فرصت مناسبی برای دولت  ها به وجود آورده  اند تا با مردم در تعامل باشند.  ارتباط دیپلماسی با مردم به جای دولت ها، سبب به وجود آمدن دیپلماسی عمومی شده است و دیپلماسی عمومی به اقتضای ابزاری که برای اجرای آن به کار می  رود با عناوین مختلف دیگری مانند دیپلماسی رسانه  ای، دیپلماسی دیجیتال، دیپلماسی تلفن همراه و سایبر دیپلماسی شناخته می  شود.

سایبر دیپلماسی در نتیجه فناوری  های نوین ارتباطات و رشد سریع و کاربردی آنها، اخیراً مورد اقبال بیشتر مقامات و سیاسیون قرار گرفته است. شبکه‌های اجتماعی بیشترین کاربرد را در این زمینه دارند که باعث شده‌اند دست‌اندرکاران و فعالان حوزه‌ی سیاست خارجی بتوانند نظرات و مطالب خود را در گستره‌ی وسیعی پخش کنند. یکی از اهداف استفاده از سایبر دیپلماسی، تأثیرگذاری بر افکار و به‌تبع آن روابط کشورها است. بررسی چرایی و چگونگی استفاده از ابزار سایبر دیپلماسی و تاثیر آن بر روابط کشورها در این یادداشت پژوهشی موردنظر است.

سایبر دیپلماسی و ابزارهای آن

دیپلماسی را مدیریت روابط بین  الملل بوسیله مذاکره می  دانند. در این سطح، دیپلماسی به روابط دولت-دولت اطلاق می  شود. دیپلماسی در طول تاریخ سیاسی جهان، متاثر از تحولات ایجاد شده در ساختارهای جهانی بوده است. پیشرفت فناوری و ایجاد اینترنت، تغییر نظام بین  المللی، پیدایش بازیگران جدید بین المللی، اهمیت یافتن افکار عمومی و تاثیرگذاری آن  ها در تصمیم  سازی در عرصه سیاست خارجی کشورها و از همه مهم  تر ناکارآمدی دیپلماسی کلاسیک در برابر چالش  های جدید، باعث تحول مفهوم دیپلماسی و آغاز سایبر دیپلماسی شده است.

سایبر دیپلماسی اشاره به مدیریت جدیدی (سایبری)، برای ابعاد مختلف سیاست خارجی و امور بین  الملل دارد. که عمل دیپلماسی در ترکیب فضای مجازی با (سنتی) منابع دیپلماتیک صورت می  گیرد.  دیپلماسی سایبری در ساده  ترین تعریف آن، استفاده از ابزارهایی فناوری اطلاعاتی و ارتباطاتی روز، برای تبیین، گسترش و ارتقای سطح اثربخشی دستگاه دیپلماسی یک کشور در فضای مجازی است. سایبر دیپلماسی تکامل دیپلماسی عمومی است که استفاده از امکانات جدید ارتباطی در قرن ۲۱ را شامل می  شود، که ابتکارها در فناوری اطلاعاتی و ارتباطی را با دیپلماسی مربوط می  کند و به عنوان بخشی از «دیپلماسی عمومی نسخه دوم»، «دیپلماسی عمومی الکترونیکی» و «دیپلماسی مجازی» شناخته می  شود.

سایبر دیپلماسی در مقایسه با سایر دیپلماسی  ها بیشتر از فضای مجازی و رسانه  های اجتماعی استفاده می  کند، امروزه فعالیت مقامات و سیاسیون در شبکه  های اجتماعی موجب پیشبرد اهداف سیاست خارجی کشورها شده است. وب سایت  ها از محبوب  ترین ابزارهای الکترونیکی مورد استفاده در سایبر دیپلماسی می  باشند، بر اساس آمار در دنیا ۱۷۰ وزارتخانه امورخارجه دارای وب سایت رسمی برای ارتباطات عمومی می  باشد، پس از وب سایت  ها، توئیتر از محبوب  ترین شبکه  های اجتماعی مورد استفاده سایبر دیپلماسی می  باشد و بعد از آن فیس بوک و سایر شبکه  های اجتماعی قرار دارند.  جدول زیر تعداد کشورهایی که وزارت امورخارجه آنها از وب سایت  ها و شبکه  های اجتماعی استفاده می  کنند، را نشان می  دهد.

توئیتر و فیس  بوک در حال حاضر از محبوب  ترین ابزارهای الکترونیکی هستند که توسط وزارتخانه  های امورخارجه در سرتاسر جهان استفاده می  شوند. از دیگر رسانه  های اجتماعی می  توان از یوتیوب، فلیکر، لینکدین، پینترست و اینستاگرام نام برد.  تصویر زیر، درصد استفاده از شبکه    های اجتماعی در سایبر دیپلماسی را نشان می  دهد.

انتخاب یک پلت  فرم برای سایبر دیپلماسی به عوامل مختلفی مانند مخاطبان، در دسترس بودن منابع انسانی و حضور آنلاین در فضای مجازی بستگی دارد.

مزیت‌های سایبر دیپلماسی نسبت به انواع سایر دیپلماسی‌ها

راحتی و انعطاف  پذیری از جمله مزیت  های سایبر دیپلماسی نسبت به سایر دیپلماسی  ها می  باشد، چرا که فضای مجازی می  تواند اطلاعات را به سرعت و با هزینه بسیار کم در دنیا انتشار دهد، از همین رو، سایبر دیپلماسی راحت و انعطاف  پذیر است و محدود به زمان و مکان نمی  شود و اشکال متنوعی از ارتباطات مانند ارتباط «فرد با فرد» (از طریق پست الکترونیکی)، ارتباط «فرد با همگان» (از طریق پایگاه  های شخصی و یا کنفرانس از راه دور)، ارتباط «همگان با فرد»  (به وسیله رادیو) و ارتباط «همگان با همگان» (از طریق اتاق-های گفتگو) را در بر می  گیرد.

در این دیپلماسی بر خلاف دیپلماسی سنتی که طرفین ارتباط دو دولت و یا هیأت دیپلماتیک هستند، در یکسو یک دولت و در طرف دیگر مردم کشور یا کشورهای دیگر قرار دارند. این ارتباط به جای اینکه از طریق ارسال نماینده و نامه  نگاری رسمی صورت گیرد از طریق کانال  های مجازی و فضای سایبر صورت می-پذیرد و دارای ویژگی‌هایی مانند قابلیت دسترسی بالا توسط افکار عمومی، شبکه‌ای و منعطف بودن، کارآمد و مافوق زمان، کم‌هزینه، چندبعدی، معطوف به فناوری پیچیده، پاسخ‌گو و مسئول و مبتنی بر دانش و علم می‌باشد.  علاوه بر این، سایبر دیپلماسی به گونه  ای موثر از بحران  ها جلوگیری می  کند، اعتمادسازی می  کند، پیش از اتفاق افتادن حمله یا خطری به ایجاد اتحاد می  انجامد و منافع ملی معمولی را به صحنه بین  المللی می  کشاند. این دیپلماسی اولین خط دفاعی را پایه  گذاری می  کند، بهترین تصویر را برای سیاست خارجی تبلیغ می  کند، نسبت به دولت  ها گرایش مردمی ایجاد می  کند، و یک محیط بین  المللی با ثبات  تر و امن  تر پدید می  آورد.

به طور کلی سه مزیت اصلی سایبر دیپلماسی در مقایسه با سایر دیپلماسی  ها عبارت است از دسترسی به شمار زیادی از مخاطبان در سرتاسر دنیا، امکان معرفی ظرفیت  ها و قابلیت  های یک کشور در فضای مجازی و بهره  گیری از رسانه  های ارزان و فراگیر.

–  اهداف به‌کارگیری سایبر دیپلماسی

یکی از مهمترین اهداف بکارگیری سایبر دیپلماسی افزایش نفوذ ایدئولوژیکی است که از طریق صادرات فرهنگ و موسسات سیاسی اعمال می  شود. ماهیت سیال و نفوذ بی  سابقه شبکه  های اجتماعی در میان جوامع مختلف، دولت  ها را ترغیب کرده است تا از این ابزارها برای گسترش تفکرات خود و تأثیرگذاری بر مخاطبین بهره ببرند.  از دیگر اهداف بکارگیری سایبر دیپلماسی می  تواند، تغییر در فرهنگ جوامع دیگر، همسو کردن آنها با سیاست  ها و فعالیت  های یک دولت خاص، بر پا کردن جنبش اعتراضی از طریق شبکه-های اجتماعی، بسیج گروه  های برانداز از طریق فضای سایبر، جمع  آوری اطلاعات در مورد صف  آرایی نیروهایی اجتماعی–سیاسی طرف مقابل،  تقویت و تشدید فعالیت مخالفان از طریق وبلاگ  نویسی و روزنامه  نگاری فضای مجازی باشد.

غرب به ویژه ایالات متحده آمریکا در چند سال اخیر تلاش فراوانی برای استفاده از ابزار سایبر دیپلماسی به منظور پیش برد اهداف سیاست خارجی خود به عمل آورده است. جلوه  هایی از کاربرد سایبر دیپلماسی آمریکا در قبال ایران عبارتند از: تاسیس سفارتخانه مجازی در ایران، تلاش برای اجرای طرح  هایی مانند اینترنت چمدانی به منظور مقابله با فیلترینگ، همکاری در طراحی نرم افزارهای فیلترشکن، راه  اندازی وب-سایت  های فارسی زبان و حضور جدی در شبکه  های اجتماعی پرطرفدار مانند فیس بوک و…

–  گونه‌شناسی مقایسه‌ای مخاطبین در سایبر دیپلماسی (نسبت به سایر دیپلماسی‌ها)

مخاطبان اصلی سایبر دیپلماسی دیگر به مانند دیپلماسی سنتی، تنها دولت  ها و نمایندگان رسمی کشورها نیستند، بلکه بازیگران غیردولتی، انجمن  ها، سازمان  های غیرانتفاعی و مردم نهاد و به طور کلی تمامی افرادی که تحت تاثیر فضای مجازی هستند را در بر می  گیرد.

ابزار سایبر دیپلماسی به طور عمده شهروندان را در فضای مجازی هدف قرار می  دهد، سطح تماس دیپلماسی سایبر بسیار زیاد است، این جمله مضمون مورد نظر استراتژیست  های آلمانی است که اعتقاد دارند حیطه نفوذ دیپلماسی سایبر تک تک مردم هستند تا جامعه، با این دیدگاه برنامه  ها و طرح  های استراتژیک و ابتکاری از نوع اطلاعاتی و ارتباطاتی تنها برای مخاطبان خاص کلیدی در سطح بین  الملل یا کشور مورد هدف طراحی می  شود. مسئله مهم در سایبر دیپلماسی این است که افراد تاثیرگذار در فضای مجازی و شبکه  های اجتماعی شناسایی شوند و با ابزار مناسب دیپلماسی به آنها دسترسی پیدا کرد.

سایبر دیپلماسی با توجه به اینکه یکی از اهدافش شناساندن سیاست داخلی و خارجی خود است باید به این موضوع پی ببرد که مخاطبان آن گروه محدودی نیستند بلکه تمام کسانی که در فضای مجازی زندگی می  کنند مخاطبان آن هستند و با دادن خدمات هرچه بیشتر به کسانی که در فضای سایبر هستند می  تواند روابط دیپلماتیک خود را هر چه بیشتر گسترش دهند.

سایبر دیپلماسی گاه دقیقا بخش  های خاصی از جمعیت کشورهای خارجی را هدف قرار می  دهد و گاه اجتماع بزرگتری از بازیگران بین  المللی و داخلی را باید مورد استفاده قرار داده و شامل آنها بشود، تا پشتیبانی آنها را از اهداف راهبردی ملی بدست آورد. سایبر دیپلماسی به کشورها اجازه می  دهد که با استناد به عناصر کلیدی و نفوذ دولت  های خود به طور مستقیم با مخاطبان خارجی به انضمام مردم معمولی و رهبران افکار، در ارتباط باشند.

–  نقش سایبر دیپلماسی بر تأثیر و شکل‌دهی به روابط بین کشورها

در حال حاضر، سایبر دیپلماسی با استفاده از فضای مجازی و شبکه  های اجتماعی، بر روش تعامل و ارتباط بین کشورها تاثیر گذاشته است. چهار دهه پیش زمانی که اینترنت ظهور کرد، هیچ کس فکرش را هم نمی  کرد که تایپ کردن یک کلمه بر روی صفحه کلید روابط دولت  ها را تحت تاثیر قرار دهد، از جمله تاثیراتی که سایبر دیپلماسی در روابط کشورها به وجود آورده است می  توان به موارد زیر اشاره کرد:

– بالا بردن سرعت ارتباط میان کشورها

کم رنگ شدن اعتبار مکان و فاصله جغرافیایی در ایجاد روابط دیپلماتیک، مدیران سیاست خارجی و دیپلمات  ها را قادر ساخته است تا به رایزنی منظم  تر با دیپلمات  های خود در سایر کشورها پرداخته و مجموعه سیاستگذاران و مجریان قادر خواهند بود تا در زمان واقعی در رابطه با آخرین تحولات مسائل ملی، منطقه  ای و بین  المللی با یکدیگر مذاکره و تبادل نظر نمایند و از راه دور یکدیگر را از نیازها، فرصت  ها و تهدیدهای جدید آگاه سازند.  همچنین در دوران دیپلماسی سنتی دولت  ها زودتر از دیگران از رویدادها با خبر می-شدند، ولی اکنون رسانه  ها با ایجاد فضای سیاست عمومی دولت  ها را تحت فشار گذاشته  اند. به این ترتیب دولت  ها وادار به اتخاذ تصمیمات فوری به جای تصمیمات عقلانی شده  اند.

– سهولت ارتباط سیاسی میان کشورها

سایبر دیپلماسی با توجه به استفاده از رسانه  ها، به ویژه رسانه  های اجتماعی، سهولت برقراری ارتباط میان کشورها را به دنبال داشته است، امروزه دولت  ها، نظریات و مواضع رسمی خود را از طریق شبکه  های اجتماعی از جمله توئیتر به اطلاع دولت  ها و ملت  های مختلف می  رسانند.

– ورود بازیگران جدید در روابط بین  الملل

از تحولات چشمگیر در عرصه روابط بین  الملل طی دهه  های اخیر ورود بازیگران جدید به عرصه دیپلماسی است. در گذشته تنها دولت  ها بودند که به این امر می  پرداختند ولی امروزه تعدد و تنوع این بازیگران رشدی قارچ  گونه پیدا کرده است. اینک رسانه  ها، سازمان  های بین  المللی، شرکت  های چند ملیتی، جنبش  های جهانی، سازمان  های غیردولتی (NGO) و حتی افراد نیز در سرتاسر جهان اغلب با مهارت و موفقیت در حال پیگیری اهداف خود هستند. هم اکنون در داخل دولت  ها نیز دیگر فقط وزارت امورخارجه نیست که متولی اعمال و اجرای سایبر دیپلماسی است، بلکه نهادها و سازمان  های مختلف از جمله بازیگران نامبرده، به ویژه رسانه  ها نیز در این عرصه فعال هستند.

از دیگر تاثیرات سایبر دیپلماسی بر روابط کشورها می  توان از گسست انحصار اطلاعات روابط خارجی که قبلا در تصرف دولت و وزارت‌خارجه بود، حذف وزارت‌خارجه و تشریفات هرمی دیپلماتیک، پایان انحصار تماس‌ها و ملاقات‌ها و مرگ ملاقات‌های سنتی و رسمی، ظهور رقبای جدید، در هم ریختن فاصله، زمان و مکان و همچنین ضرورت شفافیت و پاسخگویی به افکار عمومی و موضوعات جدید و تغییرات روزافزون روش‌ها را نام برد.

جمع بندی:

امروزه تمام کشورهای دنیا به این نتیجه رسیده‌اند که دیپلماسی رسمی پاسخگوی همه نیازها نیست و همین امر باعث شده حکومت‌ها تلاش کنند تا از سایبر دیپلماسی جا نمانند. از این رو، بیشتر دولت  ها علاوه بر استفاده از دیپلماسی سنتی، توجه و تأکید ویژه  ای نسبت به سایبر دیپلماسی مبذول داشته  اند.

سایبر دیپلماسی موجب شده است که در عصر کنونی، روابط بین کشورها را تنها حاکمیت  ها تعیین نکنند، بلکه مجموعه دولت  ها، افکار عمومی و فناوری  های اطلاعاتی ارتباطی، معادلات روابط بین  الملل را می  سازند.

در جهان کنونی دیگر روابط بین کشورها همچون گذشته نیست که تنها دولت ها و حاکمیت ها از یکدیگر تاثیر بپذیرند، بلکه در نتیجه بکارگیری سایبر دیپلماسی، افزون بر دولت  ها، افکار عمومی کشورها یا به تعبیر بهتر افکار عمومی جهانی، یک عامل تاثیرگذار محسوب و در برنامه  ریزی  های روابط بین کشورها منظور می  شود.