سؤالاتی جدید درباره بزرگترین طرح نجومی کشور

با دعوت نشدن فعالان عرصه‌های نجوم آماتوری و حرفه‌ای و محققان این حوزه در روز افتتاح رصدخانه ملی این سوال در ذهن محققان این حوزه ایجاد شده که رصدخانه‌ای که با هزینه ملی راه‌اندازی شده است آیا بعد از راه‌اندازی، مدیریت ملی خواهد داشت یا تبدیل به رصدخانه وابسته به نهادی خاص خواهد شد؟

پروژه ساخت رصدخانه‌ ملی که در سال ۱۳۷۹ کلید خورد، بعد از فراز و نشیب‌های فراوان اکنون در قله‌ ۳۶۰۰ متری (گرگش) آرام گرفته و مراحل بلوغ و به بار نشستن خود را طی می‌کند. اما این طرح بعد از برگزاری مراسم افتتاحیه در روز ۷ تیرماه سال جاری با انتقاداتی در خصوص اعلام افتتاح این رصدخانه بدون داشتن آینه روبرو شد که مسؤولان این طرح بیان داشتند که این مراسم بیشتر آمادگی برای بهره‌برداری است تا افتتاح.

برخی دیگر از فعالان این عرصه مانند انجمن‌ نجوم کشور نیز نسبت به دعوت نشدن آنها در این مراسم مطالبی را مطرح کردند که در این خصوص نیز سوالاتی بوجود آمده که امید است تا در یک جلسه و یا کنفرانسی علمی پاسخ مجریان این طرح بزرگ ملی نیز شنیده شود.

البته برخی دیگر از صاحب نظران این حوزه نیز برخی سؤالات دیگر را مطرح کرده‌اند؛ اینکه برای این طرح ملی، چه مدیریتی پیش‌بینی شده است؟ و آیا آن مدیریت نیز به صورت ملی خواهد بود و یا در اختیار یک پژوهشگاه قرار خواهد گرفت؟ و یا اینکه چرا مستندات علمی بخش‌های کلیدی تلسکوپ تاکنون منتشر نشده است؟

دکتر سپهر اربابی از جمله افرادی است که این سوالات را مطرح کرده است. وی پس از بهمن ۱۳۸۲ با شرکت در کارگاه بین‌المللی رصدخانه ملی در زنجان، همکاری خود را با در سمت معاون مدیریت طرح آغاز کرد و تا پایان این همکاری که تا سال ۱۳۹۵ ادامه داشت، در این پروژه کلان رصدخانه ملی به عنوان یکی از مدیران طرح شخص کلیدی و تاثیرگذاری بوده است.

وی در پروژه رصدخانه ملی سِمت‌هایی چون مسؤول تشکیل و مدیریت و راه اندازی تیم فنی و ارتباط با مشاوران دانشگاه لوند و مسؤول مذاکرات علمی و فنی خرید آینه، سرپرستی و اجرای زیرساخت‌های فنی در قله، برونسپاری و مسؤولیت طرح در تکمیل طراحی مفهومی و جزئی رصدخانه ملی را بر عهده داشته است.

اربابی در حال حاضر مدیر پروژه در تحقیق و توسعه نسل جدید دستگاه‌های پرتو درمانی در بخش فیزیک پزشکی دانشگاه وورتزبورگ آلمان است.

این مسؤول سابق طرح ملی رصدخانه ملی، “صداقت” را مهترین رکن اجرای پروژه‌های علمی می‌داند. چرا که در غیر این صورت، کل پروژه دستخوش ناملایمات خواهد شد.

وی همچنین تاکید دارد که از ابتدا بر خلاف تصور برخی که تاکید بر خرید تلسکوپ از خارج داشتند، اصرار بر آن داشته که تلسکوپ رصدخانه ملی در کشور طراحی و ساخته شود تا سرنوشتی همانند سایر رصدخانه‌ها که تلسکوپ آن‌ها وارداتی بوده، پیدا نکند.

آنچه در ذیل می‌آید دیدگاه‌های دکتر اربابی در خصوص رصدخانه ملی است:

فراز و فرودهای یک طرح ملی

دکتر سپهر اربابی در گفت‌وگو با ایسنا افتتاح رصدخانه ملی را مهمترین رویداد در چرخه زندگی یک رصدخانه عنوان کرد و گفت: اینکه چرا بعد از برگزاری این مراسم نقدهایی به آن وارد شد، به این دلیل است که اگر در اعلام این رویداد عدم صداقتی وجود داشته باشد، ممکن است به کل طرح تعمیم داده ‌شود و این برای یک طرح بزرگ علمی شایسته نیست.

اربابی خاطرنشان کرد: افتتاح یک رصدخانه‌ در حالی که تلسکوپ آن آینه ندارد، در جامعه علمی باعث خدشه‌دار شدن وجهه آن می‌شود. علاوه بر آینه رصدخانه دارای بخش‌های مهم دیگری است و به نظر می‌رسد که سایر بخش‌های این رصدخانه در وضعیت افتتاح قرار ندارند؛ چرا که رصدخانه به غیر از سامانه نگهدارنده آینه اصلی، دارای بخش‌های دیگری به نام “آداپتور روتیتور” یا “گرداننده میدان دید” است که باید ساخته شده باشد و بخش اصلی و حساس و مهم تلسکوپ است که کار پیچیده‌ای دارد.

وی ادامه داد: علاوه بر این ابزارهای دریافت و پردازش نور در رصدخانه مانند “طیف یا نور سنج”، “دوربین‌های تصویربرداری” و “فوکال ردیوسر” که به عنوان ابزار همه کاره شناخته می‌شود، نیاز است تا یک تلسکوپ به کارایی بالایی برسد.

اربابی که در حال حاضر در سمت مدیر پروژه در ساخت نسل جدید دستگاه‌های پرتو درمانی در دانشگاه وورتزبورگ آلمان مشارکت می‌کند، با اشاره به چرخه زندگی یک ابزار رصدی و یا آزمایشگاهی، توضیح داد: برای ساخت یک ابزار رصدی ابتدا اهداف راهبردی این ابزارها و بعد از آن اهداف علمی تعیین می‌شود و پس از آن اهداف مفهومی تبیین خواهد شد و بعد از آن مرحله طراحی جزئی مطرح و سپس ساخت اجزا و قطعات آغاز خواهد شد.

وی مرحله بعد را “آزمون‌های کارکردی” عنوان کرد که در حین کار انجام می‌شود و اضافه کرد: “مرحله بعد به «تنظیمات» مربوط می‌شود” که شامل اقداماتی چون کالیبراسیون و مدرج سازی است و بعد از آن تیم تحقیقاتی وارد فاز راه‌اندازی می‎شود و در نهایت نورگیری و افتتاح انجام می‌شود و بعد از این مرحله است که پروژه به جامعه علمی تحویل داده می‌شود.

اربابی، تعمیرات و نگهداری و ارتقاء را فاز نهایی پروژه رصدخانه عنوان کرد و با طرح سوالی مدعی شد: باید بررسی شود که رصدخانه ملی در کدام مرحله این چرخه زندگی قرار دارد؟ و مشخص است که این رصدخانه بخش‌های مهمی از این مراحل را طی نکرده است.

این محقق سابق رصدخانه ملی ایران، هچنین با طرح این ادعا که نمی‌شود در چنین پروژه‌هایی فقط یک نفر مسؤل همه کارها باشد، اضافه کرد: مسؤل بخش‌های راهبردی و اهداف علمی بر عهده تیم علمی است و از جایی که طرح وارد طراحی مفهومی و زیر ساخت اجزا و نصب قطعات و راه‌اندازی و تنظیم می‌شود، مسؤولیت آن بر عهده “تیم” فنی است. این که یک فرد واحد “که” هم مسؤول بخش علمی، هم بخش فنی و هم در نهایت رصدگر و کاربر آن باشد، خارج از عرف جهانی چنین طرحی و مغایر با ملی بودن این پروژه است.

اربابی افزود: اینکه گفته می‌شود رصدخانه ملی بزرگترین طرح پژوهشی ملی است، باید تکیه بر جامعه علمی کشور “داشته” باشد. تا زمانی که من مسؤولیت این پروژه را داشتم، تلاش داشتم تا برگزاری کارگاه‌های علمی و همایش‌ها با حضور تمامی منجمان ایرانی و جامعه علمی کشور “باشد” تا طرح‌های پژوهشی مورد نظر خود را مطرح کنند و حتی المقدور در اهداف علمی این طرح و ویژگی‌های طراحی آن در نظر گرفته شود.

وی با بیان اینکه در سال‌های اخیر نقش جامعه علمی کشور در این طرح کمرنگ شده است، مدعی شد: این در حالی است که به منظور رسیدن به هدف نهایی این رصدخانه، لازم است تا پس از نورگیری به جامعه علمی کشور تحویل داده شود که در حال حاضر اجرای این امر دور از ذهن است، مگر آنکه انتقادات این حوزه جدی گرفته شود تا به این روند کمک شود.

اربابی “تحویل دادن پروژه به جامعه علمی” را به معنای تشکیل کمیته علمی دانست و گفت: این کمیته علمی است که تصمیم “می‌گیرد” چه طرحی، با چه اولویتی و در چه زمانی انجام شود، تعیین طرح‌های پژوهشی که در این رصدخانه اجرا می‌شود باید بر اساس معیارهای علمی انجام شود.

وی در پاسخ به این سوال که با نصب نشدن آینه تلسکوپ عملا ارائه طرح به کمیته علمی غیر ممکن است، در حال حاضر چه باید کرد، پاسخ داد: مساله اصلی در این است که اگر با همین روند به پیش برود، این نگرانی وجود دارد که تلسکوپ به جامعه علمی تحویل و ارائه نخواهد شد.

اربابی، “شرکت” نداشتن فعالان عرصه نجوم حرفه‌ای و آماتوری و همچنین انجمن‌ نجوم در مراسم افتتاح رصدخانه ملی را از دیگر نکات قابل تامل دانست و یادآور شد: چنین رویکردی نوعی انحصارطلبی را در ذهن ایجاد می‌کند که به ملی بودن آن آسیب وارد می‌کند؛ و این سوال “را ایجاد می‌کند” که آیا این رصدخانه که هزینه آن ملی تامین شده است، بعد از راه اندازی، به رصدخانه پژوهشگاه دانش‌های بنیادی تحویل داده خواهد شد و فقط در اختیار افراد خاص خواهد بود؟

اربابی با بیان اینکه دلیل انتقادات افرادی مانند ما وجود چنین نگرانی‌هایی است، گفت: از سوی دیگر در زمانی که طرح شروع شد، اهداف راهبردی و اهداف علمی را مشخص کردیم و برخی از افراد که الان تاکید بر توان داخلی دارند، در آن زمان مخالف این بودند که مدیریت ساخت رصدخانه در ایران باشد و اگر ما در آن زمان طبق تاکید آنها پیش رفته بودیم، الان تلسکوپ دو متری خریداری شده بود و آن را در قله “دینوا” نصب کرده بودیم. آنها بر خرید از خارج تاکید داشتند که در نهایت پس از چند سال مانند بسیاری از ابزارهای پیشرفته خریداری شده پس از چند سال از کارافتاده و بلااستفاده باقی می‌ماند.

وی با بیان اینکه آمادگی برگزاری مناظره در این زمینه را دارد، افزود: سوابق ابتدای طرح و اسناد دال بر تاکید بر خرید تلسکوپ در صورتجلسه‌های شورای راهبری طرح در معاونت فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری موجود است.

اربابی اضافه کرد: در آن زمان من اصرار کردم که اگر تلسکوپ خریداری شود، ما ابزاری خواهیم داشت که تا ابد وارداتی است و برای همیشه وابسته به شرکت تولیدکننده هستیم و تلسکوپ رصدخانه ملی سرنوشت مشابه سایر تلسکوپ‌های خریداری شده کشور را پیدا می‌کرد.

اربابی بعنوان یکی از مدیران سابق رصدخانه ملی با تاکید بر اینکه به همین دلیل است که در حال حاضر بسیاری از تلسکوپ‌های خریداری شده در گذشته، اکنون بلا استفاده مانده است، یادآور شد: به عنوان مثال سازنده تلسکوپ رصدخانه تبریز مانند بسیاری از سازندگان “تلسکوپ‌ها” دیگر وجود ندارد که بخواهد خدماتی به ما ارائه کند. شرکت معظم و شناخته شده “زایس” آلمان که سازنده رصدخانه ملی یونان بود، پس از اجرای آن، واحد ساخت رصدخانه “روا” را تعطیل کرد. از این رو بود که در این پروژه قصد داشتم که توان تولید برای ساخت تلسکوپ را در کشور ایجاد کنم، به همین دلیل تلاش زیادی کردم تا بالاخره معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم در آن زمان پذیرفت که مدیریت ساخت رصدخانه ملی در کشور انجام شود.

وی با بیان آنکه در آن زمان دانش مهندسی و توان ساخت پروژه رصدخانه در کشور موجود نبود، گفت: بر این اساس با محققان دانشگاه “لوند” سوئد وارد مذاکره شدم و از آنها برای تشکیل تیم فنی مشاوره گرفتم و این دانش در کشور بوجود آمد، وگرنه در آن زمان تیم مهندسی “رصدخانه” که بخواهیم به آن افتخار کنیم، نداشتیم.

اربابی با بیان اینکه در حال حاضر این اقداماتی که در آن زمان اجرا شد، نادیده گرفته می‌شود، خاطر نشان کرد: از سوی دیگر ادعا می‌شود که داده‌های این طرح ملی در مقالات و کنفرانس‌ها منتشر شده است، ولی بررسی این مقالات نشان می‌دهد که به هیچ وجه اطلاعات فنی و علمی درباره رصدخانه ملی منتشر نشده است. به عنوان نمونه اعلام می‌شود که در سال ۲۰۱۹ اطلاعات مکان‌یابی این طرح منتشر شده است. داده‌هایی که در این مقاله در سال ۲۰۱۹ دیده می‌شود، مربوط به سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۶ و یک نمودار از سال ۲۰۱۰ است. این یعنی ۱۳ تا ۱۴ سال از انتشار داده‌ها گذشته است تا به مرحله انتشار برسد.

به گفته وی، این مقاله به گونه‌ای تنظیم شده که حتی اسم افراد مشهور در ارجاعات آن غلط املایی دارد!

اربابی افزود: علاوه بر آن هیچ یک از مقالات کنفرانسی این طرح از سال ۲۰۱۶ به بعد حاوی اطلاعات فنی و علمی نیست. در متن خبری چند خطی که سال ۲۰۱۸ در نیچر منتشر شده اعلام شد “که” ایران طرح رصدخانه ملی را اجرایی کرده و به زودی افتتاح می‌شود.

وی با بیان اینکه کاری که تاکنون بر روی این رصدخانه انجام شده، اصلا اقدام کوچکی نیست، گفت: بخش محفظه تلسکوپ این رصدخانه که در کشور ساخته شده، کار عظیمی است؛ ولی کار ساخت عمارت در ایران کار شناخته شده‌ای است و تلسکوپ جدا از سامانه نگهدارنده آینه اصلی و آداپتور روتیتور بیشتر کار آهنگری و جوشکاری و ساخت قطعاتی است که در توان کشور وجود دارد، “ولی ساخت و نصب قطعات اصلی تلسکوپ اقدام” چالشی هست که هنوز کامل اجرایی نشده است.

اربابی، اجرای ساخت و نصب سامانه نگهدارنده آینه اصلی و آداپتور روتیتور را در توان متخصصان اپتیک دانست و با طرح ادعایی دیگر گفت: مساله این است که مسؤولیت اپتیک تلسکوپ رصدخانه ملی اکنون ابهام دارد. وقتی در طرح علمی ادعاهای بی پایه و اساس شود، کل طرح زیر سوال می‎رود و این خطر اصلی است.

مسؤول سابق مذاکرات علمی و فنی خرید آینه رصدخانه ملی، با اشاره به بیانیه مشاوران بین المللی درباره رصدخانه ملی، گفت: بر اساس آنچه که این مشاوران بین‌المللی در این بیانیه منتشر کردند، آخرین باری که آنها از این طرح بازبینی داشته اند، سال ۲۰۱۷ است و معلوم نیست که این بازبینی آنها در چه سطحی بوده است؛ چرا که این متخصصان برجسته بخش‌ها و اسنادی از رصدخانه را مورد بازبینی قرار دادند که به آنها ارائه شده است.

اربابی در پایان نیز مدعی شد: بازبینی کلی “این مشاوران بین‌المللی از «طرح رصدخانه ملی ایران» در سال ۲۰۱۲ و در مرحله پایانی طراحی مفهومی انجام شده است و نوبت بعدی در سال ۲۰۱۷ بوده که” ممکن است از نظر کیفیت و دقت به صورت دربرگیرنده تمامی ابعاد و مشخصات رصدخانه و تلسکوپ کامل انجام نشده باشد.