رمزگشایی از یک آفت جدی در نظام حکمروایی ایران

در سطحی کلان و راهبردی، نگاه ها و مدیریت های جزیره ای در کشور باید اصلاح شود و در مسیری درست که همان حکمروایی هدفمند و منسجم است قرار گیرد. در غیر اینصورت باید منتظر مشکلات و چالش های بیشتر در آینده و البته هدر رفتِ ثروت ها و استعدادها در کشورمان باشیم.

بازتاب– در بحبوحه تحولات اخیر ایران، بسیاری از کارشناسان و پژوهشگران در حوزه های علوم سیاسی، جامعه‌شناسی، رفتارشناسی، روانشناسی و غیره، به ارزیابی ابعاد مختلف ماهیت اعتراضات در ایران و ریشه ها و نحوه مواجهه درست با آن پرداخته اند. در این چهارچوب، هر کدام از پژوهشگران و صاحب نظران، از دریچه ای خاص به مساله نگریسته اند و سعی داشته اند راهکاری را جهت برون رفت از فضای نامساعدِ ایجاد شده ارائه کنند.

با این حال، اینطور به نظر می رسد که بخش قابل تاملی از چالش ها و مشکلات کنونی، ریشه در نوعی خاص از تفکر دارد که رسوخِ آن به ویژه در حوزه حکمروایی و در سطح سیستمی، به شدت چالش زاست. این چالش چیزی جز تکیه بر تفکر و “مدیریت جزیره ای” (مدیریتی و طرز تفکری که در قالب آن هر بخش از نظام حکمروایی کشور صرفا کار خود را می کند و در ارتباطاتی معنادار با بقیه نیست) در عرصه حکمروایی نیست. موضوعی که سالهاست در مورد آن صحبت شده و مقالات فراوانی هم در باب آن نوشته شده است با این حال، اقدامات خاصی جهت رفع این نقیصه و ایجاد فرصت ها و فضاهای جدید مشاهده نشده و نمی شود.

در این نقطه شاید برخی بپریسند که چگونه تفکر جزیره ای ایجاد هزینه و چالش می کند؟ در پاسخ باید گفت یکی از اصلی ترین عوارض جانبیِ تفکر جزیره ای، به هدر دادن سرمایه ها و انرژی هاست. به عنوان مثال می بینیم که علی رغم هزینه های فراوانی که سالانه از بودجه عمومی در بخش آموزشی کشور هزینه می شود، با این حال، نظام آموزشی چه در سطح آموزش عمومی و چه آموزش عالی، عملا در ریل هایی که خود تعریف می کنند گام بر می دارند و انگار جزیره های دورافتاده ای در سپهر ایران زمین هستند.

در واقع آن ها با چهارچوب ها و برنامه ها و نهادهای مهم و کلان فرهنگی و سیاست ساز در کشور هیچ ارتباط معنا داری مخصوصا از حیث فکری و تعریف نقشه راه ندارند و عملا انگار در عرصه کلی حکمروایی کشورمان، هر نهاد و دستگاهی صرفا کار خود را بدون توجه به دیگران انجام می دهد. این در حالی است که موفقیت ها مخصوصا در سطح سیستمی در اقصی نقاط جهان و با توجه به تجریه کشورهای مختلف زمانی کسب می شوند که اجزای مختلف یک کشور همگی در راستای تحقق اهدافی مشخص بسیج شوند و به مثابه کنشکرانی هدفمند اقدام به فعالیت کنند.

رویکرد جزیره ای جدای از اینکه هزینه زایی های زیادی را برای کلیت سیستم به بار می آورد، در نوع خود موجب بی انگیزه شدن انسان ها نیز می شود. این بی انگیزه شدن خود را چه در قالب نقش هایی که کارگزار سیستم هستند(مقامات و مسوولان و کارمندان) و چه افرادی که مخاطب آن هستند(مردم عادی) به وضوح نشان می دهد.

بار دیگر به حوزه آموزش بازگردیم تا این مساله به خوبی روشن شود. وقتی در نظام آموزشی ما که از حیث فکری دچار تاخر تاریخی و فرهنگی با نسل های جدید نیز است (از نظر فکری و فرهنگی از آن ها عقب تر است)، انگیزه‌های افراد تضعیف شود، شاهد آن خواهیم بود که نَه کارگزاران نظام آموزشی می توانند عملکرد خوبی از خود نشان دهند و نَه به ویژه دانش آموزان.

دلیل این مساله نیز روشن است زیرا نگاه جزیره ای در عرصه مدیریتی موجب شده تا نه تنها دانش آموزان، آینده و چشم انداز چندان روشنی را پیش چشم خود نبینند بلکه کارگزاران نظام آموزشی نیز با تاخر فرهنگی و تاریخی حاکم بر نظام آموزشی (عقب ماندگی آن) قادر نیستند که به نحو موثری با نسل های جوان ارتباط بگیرند. از این رو، کارایی کل سیستم آموزشی تا حد زیادی کاهش پیدا می کند. مساله ای که اکنون مخصوصا در بحبوحه اعتراضات اخیر کشورمان جلوه های عینی خود را به وضوح به نمایش گذاشته و شاهدیم که طیفی از دانش آموزان و دانشجویان که انگیزه ای جهت تحصیل ندارند و آینده ای را پیش چشم خود نمی بینند، حس می کنند که باید به وضعیت موجود اعتراض کرده و شرایط را تغییر دهند.

حال اگر ما بتوانیم برای این طیف ها، آینده و چشم انداز تعریف کنیم و سطح کارایی و کارآمدی را با تعریف ارتباط درست و هدفمند میان بخش های مختلف نظام حکمروایی کشورمان بالا ببریم، تردیدی نیست که وضعیت چنین باقی نخواهد ماند.

از این منظر، در سطحی کلان و راهبردی، نگاه ها و مدیریت های جزیره ای در کشور باید اصلاح شود و در مسیری درست که همان حکمروایی هدفمند و منسجم است قرار گیرد. در غیر اینصورت باید منتظر مشکلات و چالش‌های بیشتر در آینده و البته هدر‌رفتِ ثروت ها و استعدادها در کشورمان باشیم.