ربنای شجریان حذف شدنی نیست
بی‌شک دعای ربنا با صدای محمدرضا شجریان یکی از آثار ماندگار ملی مذهبی ماست. این دعا تا آن حد با زندگی مردم عجین شده که ماه مبارک رمضان را به نوعی با آن به یاد می‌آورند.
مناجات ربنا در در تیرماه سال ۱۳۵۸ تولید شده و برای مدت ۳۰ سال یکی از برنامه‌های اصلی صداوسیما و رادیو در ماه رمضان بود اما حال چند سالی‌ست سازمان صداوسیما با وجود آنکه شجریان این اثر را متعلق به مردم دانسته و پخش آن را بلامانع می‌داند، همچنان از پخش این اثر خاطره‌انگیز و ملکوتی سر از می‌زند و حتی شکایت در این زمینه نیز پس از نزدیک به یک دهه به جایی نرسیده است! صد البته این خلاء و کاستی که روزه‌داران ماه رمضان چند سالی است با آن مواجهند موجب فراموشی این اثر ماندگار نشده است.
ربنای استاد شجریان شامل ۴ دعا از آیات قرآن کریم است که همه آنها با عبارت «ربنا» به معنای خدای من آغاز می‌شوند. این اثر در مقام‌های «رست» و «عجم» و در دستگاه سه‌گاه که یکی متعلقات موسیقی دستگاهی ایرانی است، خوانده شده است.
ربنا چگونه تولید شد؟
محمدرضا شجریان که پیش از فعالیت در عرصه موسیقی، قاری قرآن بوده و به گفته خودش به آثار زنده‌یاد ذبیحی علاقه بسیار داشته و مناجات حضرت امیر(ع) او را از بر بوده، در سال ۱۳۹۰، طی گفتگویی که با موسسه فرهنگی هنری «دل‌آواز» داشته، درباره چگونگی تولید دعای ربنا به شرح وقایع و خاطرات پرداخته است. می‌توان گفت این تنها گفتگویی است که شجریان در آن به موضوع تولید و ارائه ربنا می‌پردازد و ناگفته‌ها و خاطراتی را بیان می‌کند.
شجریان در آن گفتگو می‌گوید: «سال 58 تغییر و تحولاتی در رادیو مخصوصا در بخش موسیقی در حال شکل‌گیری بود. در آن سال‌ها مدیران رادیو تصمیم داشتند تولید موسیقی در رادیو را تعطیل کنند و تولیدشده‌های بیرون را بخرند. جلساتی با مدیران رادیو گذاشتیم و در این جلسات خیلی تلاش کردیم مدیران را راضی کنیم که نیروهای خوب را نگه دارند و عده دیگر را بازنشسته کنند. در این جریان‌ها بود که رئیس وقت رادیو آقای وجیه‌اللهی که فردی تحصیلکرده و روشنفکر بود، از من موکدا و مرتبا می‌خواست باتوجه به تغییرات و تحولات سیاسی و مذهبی ایران برای پخش آثار جدید قبل از افطار طرحی انجام بدهم. آنها نمی‌خواستند آثار دوره قبلی را پخش کنند. به ایشان گفتم سال‌هاست من از آن فضا دور شدم و راه من با موسیقی و ارکستر تعریف شده است و این کار الان من نیست. اما ایشان گفت فقط شما می‌توانید و ما تنها شما را داریم و از من خواست برای دم افطار، مناجات‌ها و اذان کاری انجام بدهم. من خودم را از وزارت کشاورزی آن دوران به رادیو منتقل کرده بودم و کارمند رادیو محسوب می‌شدم. پذیرفتم این کار را انجام بدهم.»
آموزش سه نفر و تمرین با آنها برای خواندن ربنا
در ادامه شجریان، تابستان سال ۱۳۵۸ برای افرادی که قرار بوده دعای سحر و مناجات بخوانند و نحوه خوانش درست را بیاموزند، کلاس برگزار می‌کند.
شجریان درباره ادامه ماجرا اینگونه گفته است: «ظهر آن روز همان آیاتی را که مرحوم ذبیحی خوانده بود، پیدا کردم و دو آیه دیگر نیز از سوره آل‌عمران و بقره پیدا و یک مطالعه ذهنی کردم که چگونه آن را بخوانم تا علاوه بر نزدیک بودن به کار مرحوم ذبیحی کار جدیدی باشد. به این فکر کردم باید آوازی باشد که علاوه بر اینکه تقلید نباشد، از اصل اثر هم خیلی دور نباشد. مجددا به مسئولان گفتم که سال‌هاست مخاطب من را به عنوان خواننده آواز می‌شناسد، اگر بخواهم ربنا بخوانم و اذان بگویم، ممکن است مخاطب من را نپذیرد و این کار زیبا نیست.»
در ادامه این اتفاق به خواست شجریان قرار بر این می‌شود که سه نفر ربنا را بخوانند. آنها بارها این کار را می‌کنند و به گفته شجریان آن اتفاقی که باید رخ نمی‌دهد تا اینکه ایشان خود بخشی از ربنا را می‌خواند و آن سه نفر تکرار می‌کنند تا اینکه درنهایت اثر ضبط می‌شود و استاد شروع به ویرایش و تصحیح می‌کند.
شجریان تصمیم می‌گیرد دیگر به رادیو نرود
نمی‌خواستم صدایم با ربنا پخش شود
محمدرضا شجریان پس از ضبط ربنا تصمیم می‌گیرد دیگر به رادیو نرود و این موضوع را با وجیه اللهی رئیس وقت رادیو درمیان می‌گذارد اما این اتفاق به نوعی دیگر پیش می رود.
شجریان در مورد جزئیات بیشتر ماجرا گفته است: «کارها را دو روز مانده به ماه رمضان آماده کردم و به رئیس رادیو دادم، اما از همان موقع و حتی قبل‌تر آن، فریدون شهبازیان که کار من را شنیده بود، اصرار می‌کرد با صدای خودم پخش شود و من هم مصرانه می‌گفتم که صدای من نباید اینگونه پخش بشود و هیچ اجازه‌ای به آنها برای پخش ندادم.»
پخش گسترده مناجات ربنا بدون اجازه
اما در ادامه اتفاق دیگری رخ می‌دهد. وجیه اللهی قطعه‌ای که شجریان خوانده را بدون مشورت و هماهنگی با او پخش می‌کند و طی تماسی تلفنی در این‌باره به شجریان می‌گوید: «این تیر از کمان رها شده و من این را کپی کردم و به همه رادیوها و شهرستان‌ها دادم و همه این کار را پخش کردند و ما برنامه به این خوبی را از دست نمی‌دهیم و این کار را باید همه مردم بشنوند.»
چرا شجریان نمی‌خواست صدایش با ربنا شنیده شود؟
از شجریان اصرار و از رادیو انکار!
با وجود پخش ربنا، شجریان بازهم اصرار دارد که نامش به عنوان خواننده مناجات ربنا مطرح نشود؛ زیرا آن را برای پخش نخوانده بوده بلکه آن را به عنوان درس و به قصد آموزش آن سه نفر اجرا و ضبط کرده بود. از سویی تصور مردم این بوده که ربنا توسط قاریان حرفه‌ای خوانده شده است. شجریان درباره وقایع پس از این اتفاق گفته است: «بعد از این دیگر رادیو و تلویزیون نرفتم و بعدها کلاس‌های آموزشی‌ام را در رادیو و تلویزیون تعطیل کردم و تا سال 61 هیچ جا ظاهر نمی‌شدم، فقط در خانه بودم و به پرورش گل و گیاه می‌پرداختم.»
اعتراف شجریان به خواندن ربنا به خواست خودش
شجریان زمانی که می‌بیند مردم ربنا را خیلی دوست دارند و مدام درباره خواننده‌اش از او سوال می‌کند جریان ضبط تمرینی و قضیه آموزش را مطرح می‌کند و زمانی که متوجه می‌شود مردم فهمیده‌اند او ربنا را به دلیل هماهنگی با شرایط روز نخوانده، خودش را به عنوان خواننده اثر معرفی می‌کند.
غلوش، قاری مصری گفت خواندن ربنا کار من نیست
شجریان درباره بازخوردهایی که پس از خواندن مناجات ربنا از مردم و مخاطبان گرفته به ذکر خاطره‌ای پرداخته است. او در این‌باره گفته است: «یکی از دوستان تعریف می‌کرد که یکی از قاری‌های بزرگ مصر به اسم غلوش در ایران بوده که ربنا را می‌شنوند. از این کار یک کپی می‌خواهد تا ببیند می‌تواند این را بخواند یا نه؟ بعد از دوسال دوستم او را مجددا می‌بیند و این قاری به او می‌گوید «کار من نیست»، چراکه خواندن اوجی که در خواندن ربنا هست کار هر خواننده‌ای نیست.»
ماجرای ممنوع شدن آثار شجریان توسط خودش
حضور در جلسه صداوسیما با حضور پایور و تجویدی
شجریان دوبار پخش آثارش را از تلویزیون و رادیو ممنوع کرد. این اتفاق، اولین‌بار در سال ۱۳۷۴ حدودا یک سال پس از آنکه شجریان دعای سال تحویل را در تلویزیون خواند، رخ داد. علت عدم تمایل شجریان این بوده که او هیچ وقت دوست نداشته در تلویزیون کار کند، اما آثارش مدام از تلویزیون پخش می‌شده و او نیز با ارسال پیام‌هایی نسبت به این موضوع اعتراض کرده، اما بی‌فایده بوده است. تا اینکه کلیپی بی‌ربط با آواز استاد از تلویزیون پخش می‌شود و پس از آن اتفاقات دیگری به وقوع می‌پیوندد.
شجریان درباره آن اتفاقات اینگونه توضیح داده است: «آن زمان آقای لاریجانی مدیر رادیو و تلویزیون بودند. اعلام کردند که اساتید بیایند و هرچه آنها بگویند من انجام می‌دهم. من چند باری در جلسات شرکت کردم. در این جلسات استاد پایور و استاد تجویدی و اساتید دیگری هم بودند تا سیاست‌های تلویزیون در پخش آثار موسیقی را تعیین کنند. بعد از جلسات ایشان به من گفتند که آقای شجریان اگر شما آستین‌هایتان را بالا بزنید و بیاید اینجا همه مشکلات ما حل می‌شود. من دیدم الان بهترین موقعی است که به مردم بگویم من 17سال است پایم را در تلویزیون نگذاشته‌ام و در مصاحبه تلویزیونی مردم این نکته را از زبان خودم بشنوند. همان زمان دعای تحویل سال و یک بهاریه را خواندم. و بعد از گفتن این نکته دیگر تلویزیون نرفتم.»
پس از این جلسه و آن صحبت‌هاست که شجریان پخش آثارش از تلویزیون را ممنوع اعلام می‌کند اما آن روند همچنان ادامه دارد و کلیپ‌هایی با آواز استاد ساخته می‌شود که مورد رضایتش نیست و بدون اجازه او روی آنتن می رود.
ربنا متعلق به مردم است
در ادامه ماجرا شجریان نامه‌ای خطاب به مدیر رادیو تلویزیون می‌نویسد و رونوشت آن را به روزنامه‌ها ارسال می‌کند. شجریان طی آن نامه فقط اجازه پخش ربنا را می‌دهد و اعلام می‌کند که این اثر مذهبی موسیقایی از آن مردم است.
بی احترامی مسئولان وقت به خواست شجریان
نمی‌خواستم از صدا وسیما جریمه بگیرم
در ادامه، اعتراضات شجریان بی‌فایده است و آثارش همچنان بدون توجه به خواسته‌هایش از تلویزیون و رادیو پخش می‌شود. تنها کاری که شجریان در آن مقطع می‌تواند انجام دهد این است که به دادگستری شکایت کند که به قول خودش این روند خیلی اداری بوده است. عدم توجه صداوسیما و رادیو به خواسته‌های شجریان باعث می‌شود که او بازهم به پخش آثارش اعتراض کند.
خودش در این‌باره گفته است «من نمی‌توانستم و نمی‌خواستم از آنها جریمه بگیرم، اما دوست هم نداشتم که کارهای من را پخش بکنند. من هیچ وقت رضایت نداشتم تا جریان انتخابات پیش آمد و من وکیل گرفتم که جنبه قانونی به این کار بدهم.»
پخش ربنا کاملا متوقف می‌شود
در نهایت ربنا پس از تمام خون دل خوردن‌های استاد تا سال ۱۳۸۸ از شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی پخش شد و پس از دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری بود که محمدرضا شجریان در نامه‌ای به رئیس وقت صداوسیما، عزت الله ضرغامی از او خواست پخش آثارش توسط شبکه‌های تلویزیونی را متوقف کند. البته منظور شجریان دعای ربنا نبود و او اجازه پخش این مناجات و مثنوی افشاری را پیش‌تر صادر کرده بود. یک سال پس از این اتفاق بود که پخش ربنا به طور کامل از شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی ممنوع اعلام شد!
تلاش برای حذف ربنا با آثار مشابه
ربنای شجریان از آن زمان تا امروز از شبکه‌های مختلف تلویزیونی رادیوی پخش نشد. البته تلویزیون و مدیران آن برای جایگزینی اثری دیگر به جای ربنای شجریان طی این سال‌ها تلاش‌های بسیار کرده‌اند اما واقعیت این است که هیچ کدام از آن آثار با وجود ارزش‌های هنری و معنوی نتوانستند جای ربنای شجریان را در ماه‌های مبارک رمضان پرکنند و تلویزیون در این زمینه تاکنون ناموفق بوده است.
با همه نادیده انگاشتن‌ها و تلخی‌های موجود اما در سال ۱۳۹۶ اتفاق خوبی رخ داد و هواداران استاد و مخاطبان موسیقی ایرانی را خوشحال کرد. مناجات ربنا در ۱۹ اردیبهشت ماه همان سال در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس ایران ثبت شد.
درخواست وزیر ارشاد از عضو نظارت بر صدا وسیما
اگر شجریان به انقلاب و حاکمیت ابراز احترام کند پخش ربنا بلامانع است
در سال ۱۳۹۶ سیدرضا صالحی امیری وزیر وقت ارشاد طی نامه‌ای از محمدجواد لاریجانی عضو شورای نظارت بر صداوسیما خواست که مناجات ربنای شجریان از تلویزیون پخش شود. لاریجانی نیز با نامه‌ای پاسخ او را داد و با این اتفاق مخالفت کرد و گفت: از آنجا که موضوع دفاع از ایشان (شجریان) یک مناقشه سیاسی شده است، لذا در تلاوت مذکور توجه به آیات تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد و این امر خلاف موازین شرعی تلاوت است.
مرتضی میرباقری (معاون سیما) نیز در خردادماه سال ۹۶ نسبت به موضوع پخش ربنا از تلویزیون اظهارنظر کرده و گفته بود: «پخش نشدن این دعا از صداوسیما منعی بوده که خودشان باعث آن شده است. اگر از سوی ایشان احترام به انقلاب، احترام به آزادی، امنیت و حاکمیت ابراز شود، هیچ منعی برای پخش این دعا وجود ندارد.»
شکایتی که پس از یک دهه بی‌نتیجه ماند!
شکایت شجریان از صداوسیما به دلیل پخش آثارش بدون رضایت او از سال ۱۳۸۸ تا تابستان سال گذشته پس از رفت و آمدهای بسیار و پیگیری‌ها وکیلش محمدحسین آقاسی، نتیجه مشخصی نداشت، تا اینکه او اواخر شهریورماه همان سال طی گفتگو با رسانه‌ها پس از توضیح درباره پروسه چندین ساله پرونده، درباره چند و چون و نتیجه آن گفته بود: «با توجه به اینکه موکلم (شجریان) به دلیل بیماری امکان حضور در دادگاه را نداشت، من به عنوان وکیل پرونده در جلسه حضور یافتم و از صداوسیما نیز وکیل، معاون مربوطه و یکی از مدیران آن در جلسه حضور یافتند و تفسیر قضایی، سلیقه و طرز تفکر قاضی این بود که صداوسیما کار بدی نکرده و شاید پخش آثار به نفع موکل هم بوده است و هیچکدام از دلایل ما مورد توجه دادگاه قرار نگرفت و نهایتاً یک روز بعد، شعبه دادگاه حکم خود مبنی بر رد شکایت را صادر و اعلام کرد پخش آثار موکل در صداوسیما، موجب شهرت وی شده و به زیان او نبوده است. باتوجه به اینکه رأی صادره مغایر صریح قوانین است، به این حکم اعتراض کردیم که برای رسیدگی در مرحله تجدیدنظر به شعبه ۶۸ دادگاه تجدیدنظر به ریاست قاضی مسعودی مقام ارسال شد.»
واکنش شهرام ناظری به عملکرد صداوسیما
شهرام ناظری، موسیقیدان و خواننده هم‌نسل شجریان ۱۶ شهریورماه سال ۱۳۹۷در واکنش به حکم دادگاه، طی گفتگو با ایلنا در این‌باره اینگونه گفت: «صداوسیما همیشه این اجحاف را در حق هنرمندان انجام داده و این زورگویی و رفتار غیرعادلانه را نسبت به همه داشته است. الان 40 سال است که آثار مرا پخش می‌کند و هیچ حق و حقوقی به من نداده است، هیچ قراردادی نبسته است و هیچ اجازه‌ای هم نگرفته است. شهرِ زور چگونه است؟! اینجا هم زورگیری است و غیر از این هم انتظاری نمی‌رود یعنی اگر بخواهند نگاهی صحیح، قانونمند و عادلانه داشته باشند، باعث تعجب است.»
ربنا همچنان محبوب دل‌ها
۱۱ سال پس از ممنوعیت پخش ربنای استاد شجریان در تلویزیون مسئولان و روابط عمومی سازمان صداوسیما اینک در پاسخ به پیگیری‌های ایلنا درباره پخش ربنا با صدای شجریان در رمضان ۹۹ تنها یک جمله می‌گویند: «چیزی نشنیده‌ایم، پس اطلاعی نداریم.» درنهایت با وجود علاقه مردم به این مناجات، پخش این اثر ماندگار همچنان در رسانه رسمی کشور ممنوع است.
