داستان “مرغ همسایه” برای یزد و آثار جهانی‌اش
زد و شهر تاریخی‌اش نمره بیست جهانی را از آن خود کردند، اما در سطح ملی به واسطه نداشتن یکی از نخستین ضوابط برای ملی شدن یعنی تعیین حریم، هنوز در حد شاگرد مردودی است که برای بالا بردن آن در حد توانمندی‌هایش تا امروز از برخی نکات ضعف‌اش گذشته‌اند.
به گزارش ایسنا، «شهر تاریخی یزد» به عنوان نخستین شهر تاریخی ایران ۱۸ تیرماه در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید، این اتفاق خوشحالی مردم یزد و مسئولان دولتی را به همراه داشت، به اندازه‌ای که همان مسئولان امروز به فکر راه‌های چاره برای جذب گردشگر و باقی ماندن این شهر در فهرست میراث جهانی هستند، اما به نظر می‌رسد در همین مدت کوتاه در کنار بررسی راهکارهای مختلف برای وقوع هرچه سریع‌تر این اتفاق، تا امروز به مهمترین مساله یعنی حفاظت از بافت تاریخی هیچ توجهی نشده است.
اتفاقی که دست‌کم پیش از این در دو سال گذشته یکی از کارشناسان دفتر حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نسبت به آن هشدار داده بود، یعنی فراموش کردنِ مهمترین قدم بعد از ثبت ملی آثار تاریخی؛ «تعیین حریم».
در دو سال گذشته نیز این هشدار به مسئولان میراث فرهنگی یزد که به واسطه انجام ندادن به موقع تعیین حریم بناهای تاریخی _به عنوان عاملی برای مستمر ماندن تخریب بناهای تاریخی شهر_ ، نمره مردودی گرفتند، نمره‌ای که هم چنان به قوت خود باقی است، چون گفته می‌شود از دو سال گذشته تا امروز هم هنوز هیچ پیشرفتی در این زمینه رخ نداده است.
«حریم جهانی کلمه‌ای بی‌معناست»
محمد سپنجی، کارشناس دفتر حفظ و احیای معاونت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در گفت‌وگو با ایسنا، این اتفاق را بررسی می‌کند.
وی نخست به این پیگیری‌هایش برای تعیین حریم ملی سه باغ جهانی «دولت‌آباد» و «پهلوان‌پور» در یزد و «باغ فین» کاشان حتی پس از ثبت جهانی این سه اثر اشاره می‌کند و می‌گوید: «هرچند هنوز این باغ‌ها تعیین حریم نشده‌اند، اما زمانی که به عنوان یک کارشناس دفتر حفظ و احیا این قضیه را پیگیری می‌کنیم، در جواب می‌گویند: این باغ‌ها «حریم جهانی» دارند! حریم جهانی برای یکسری محدوده‌ها و ضوابط برای حفاظت بهتر اثر و فضای پیرامون اثر در یک نقطه از یک کشور.»
او سپس با طرح این پرسش که مگر محدوده‌های تاریخی کشور از مرزها بیرون می‌روند که بگوئیم حریم جهانی دارند، ادامه می‌دهد: «ضوابطی که در این زمینه می‌نویسیم بر چهار اساس کالبدی، کاربری، محیط‌زیست و زیست محیطی هستند، حال این‌که کدام یک از این ضوابط به کشورهای همسایه مربوط می‌شود، که حریم را جهانی می‌نامیم؟ مانند این که بنویسیم کشورهای آسیایی در حریم درجه یک و کشورهای اروپایی در حریم درجه دو قرار می‌گیرند!»
حفاظت از یک اثر مانند بزرگ کردن یک بچه است
وی با تاکید بر این‌که در قدم نخست برای حفاظت یک اثر تاریخی، نخست باید یک اثر را به ثبت ملی برسانیم و پس از آن تعیین حریم ملی انجام دهیم، ادامه می‌دهد: «بروز این اتفاق مانند یک بچه است که باید پله به پله آن را با مراحل آشنا کنیم. نخست شناسایی، بعد ثبت ملی، سپس حفاظت و احیا که اولین گامِ آن تعیین حریم است و پس از آن باید برای ثبت جهانی اثر قدم برداشت.»
این کارشناس میراث فرهنگی با تاکید بر این‌که هر اثری که برای ثبت جهانی انتخاب می‌شود، نخست باید حریم ملی تعیین شده داشته باشد، این پرسش را مطرح می‌کند که «چطور برای اثری که هنوز ثبت جهانی نشده، حریم جهانی تهیه می‌کنند؟» و می‌گوید: حریم جهانی را چه کسی تهیه، چه کسی تصویب کرده و به چه کسی ابلاغ شده است، باید به دبیر کل سازمان ملل ابلاغ کنیم که جهانی شده است؟ اصلا معنی حریم جهانی چیست، آیا واقعیت دارد؟ چه کسی باید از این حریم جهانی حفاظت کند؟ یا این که اصلا کلمه «حریم جهانی» کلمه‌ای بی‌معناست؟»
وی اضافه می‌کند: حریم جهانی یعنی حریمی که ما تهیه کردیم، در پرونده ثبت جهانی قرار دادیم و به یونسکو تعهد دادیم که این لوح را به اجرا برسانیم!
چرا ۳ اثر جهانی «حریم جهانی» دارند، اما «حریم ملی» نه؟
سپنجی با بیان این‌که براساس جمله‌ی «حریم جهانی» به نظر می رسد می‌خواهیم یک حریم ملی با محدوده‌ها و ضوابط دیگر درست کنیم، بیان می‌کند: «مگر ما تعهد ندادیم که هماهنگِ آن حریم، از اثر حفاظت کنیم؟ چطور برای پرونده یونسکو یک حریم داریم و برای اُستاندار یزد یا اصفهان نیز یک حریم دیگر درست می‌کنیم؟ اصلا بگوئیم این کلمه واقعیت دارد، چرا فقط سه اثر حریم جهانی دارند و ۱۸ اثر دیگر ندارند؟ حریم جهانی برای محوطه‌های جهانی تخت‌سلیمان و بیستون کجاست؟»
او در ادامه به مشخص بودن سلسله مراتب تعیین حریم‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «در زمان معاونت مسعود علویان صدر در سازمان میراث فرهنگی، این سلسله مراتبتهیه و در کمیته حرایمِ آن تصویب شد، اما چون نماینده یونسکو آشنایی نداشت، حریم تهیه شده را در پرونده ارائه دادند، اما به استاندار ابلاغ نکردند، بنابراین چون ابلاغ نشده بود، هیچ کدام جنبه قانونی ندارد.»
وی این حریم را همان حریم ملی می‌داند که فقط ضوابط آن به زبان انگلیسی نوشته شده و ادامه می‌دهد: «چون بحث ما جهانی است باید عین همان را با همان خطوط و ضوابط ترجمه کرده و به استاندار اعلام و عین همان را ابلاغ کنیم. اگر غیر از این باشد، آن به معنای عدم انجام تعهد ما به ایکوموس و سرانجام باعث خارج شدن اثر از ثبت جهانی می‌شود.»
او بار دیگر با تاکید بر این‌که سه باغ «دولت‌آباد»، «پهلوان‌پور» یزد و «باغ فین» کاشان حریم ملی ندارند، در حالی که ۱۸ اثر دیگر جهانی ایران، حریم ملی بدون هیچ حریم جهانی دارند و می‌گوید: «”حریم میراث جهانی” یعنی یکسری خطوط و ضوابط مشخص و در ادامه به شهردار و استاندار اعلام می‌کنیم که مراقب باشند تا براساس آن قوانین عمل شود، اما زمانی‌که می‌گوئیم “حریم جهانی” آیا ایکوموس جهانی را برای مراقبت از آثارمان مامور می‌کنیم؟ این بی معناست.»
۲۰ سال دیگر اردکان، ابرکوه و میبد با همین مشکل مواجه‌اند
سپنجی با اشاره به ثبت جهانی شوش می‌گوید: «شوش نیز که در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید نیز دارای حریم ملی است، همین ضوابط را برای او ترجمه می‌کنند و در پرونده می‌گذارند تا ارسال شود. ما نمی‌توانیم دو حریم متفاوت برای ثبت جهانی و ابلاغ به استاندار داشته باشیم، چون اگر بخواهیم خلاف ان عمل کنیم، ایکوموس جلوی ما را می‌گیرد. در واقع با حریم اعلام شده که در پرونده ثبت جهانی می‌گذاریم تعهد می‌کنیم حفاظت محوطه پیرامون را عین آن انجام دهیم، اما این‌که بخواهیم بگوییم حریم ملی و حریم جهانی دوگانگی عملکرد و انجام تعهدات ایکوموس پیش می‌آید.»
این کارشناس دفتر حفظ و احیای معاونت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با بیان این که «بافت تاریخی یزد سال ۸۴ تصویب شد» می‌افزاید: «اگر همان زمان حریم بافت را تهیه کرده بودیم، امروز به مشکل بر نمی‌خوردیم. این یک تهدید است که اگر برطرف نشود، ۲۰ سال دیگر در مورد میبد و ۳۰ سال دیگر در مورد اردکان و ابرکوه در یزد بار دیگر به آن برمی‌خوریم.»
میراث یزد هنوز در تعیین حریم مردود است
سپنجی نمره‌ی میراث فرهنگی در یزد برای تعیین حرایم آثار تاریخی را نمره‌ی مردودی بیان می‌کند و می‌گوید: «این آثار دارای حریم مصوب هستند، اما چون ابلاغ نشده‌اند، هیچ جنبه قانونی ندارند، اگر آن حریم ابلاغ شوند، وضعیت درست می‌شود، تا امروز این استان کم‌کاری کرده و طی ۳۰ سال گذشته حتی یک تعیین حریم نیز نداشته است.»
او با بیان این‌که بهتر است مسئولان میراث فرهنگی نخست آماری از تعیین حریم در ۱۷ استان کشور مانند آذربایجان شرقی، ایلام، بوشهر، خراسان شمالی، زنجان، چهارمحال و بختیاری، سیستان و بلوچستان، قم، کرمانشاه، کردستان، مازندران، کرمان، مرکزی، همدان و یزد از سال ۹۲ تا پایان سال ۹۵ ارائه دهند، می‌گوید: «این اتفاق در حالی رخ داده که استان یزد تعداد بیشترین بناهای ثبتی را دارد.»
حریم ملی درون حریم جهانی قرار دارد
اسکندر مختاری، یک عضو ایکوموس ایران اما درباره‌ی دو واژه‌ی «حریم جهانی» و «حریم میراث جهانی» این طور به ایسنا توضیح می‌دهد؛ «ما حریم میراث جهانی داریم، اما حریم جهانی نداریم. وقتی پرونده‌ای را برای ثبت جهانی به یونسکو می‌فرستیم، آن یک عرصه و یک حریم یا چند حریم دارد، این تنوع حریم، مربوط به تنوع ضوابط می‌شود، محدوده‌ی یک اثر تاریخی هر چه از اثر تاریخی دورتر می‌شود، ضوابط قابلیت انعطاف بیشتری پیدا می‌کنند، که این «حریم میراث جهانی» است که «حرایم ملی» در درون آن قرار دارند.
او در مقایسه‌ی شهر تاریخی یزد و حریم آن با «بم و منظر فرهنگی آن» نیز می‌گوید: ارگ بم خود عرصه بود و محیط اطراف آن دو حریم داشت، اما در موضوع حریم میراث جهانی، نام پرونده به «بم و منظر فرهنگی آن» تغییر کرد، پس این محوطه‌ی تاریخی برای جهانی شدن نیاز به «عرصه‌ی میراث جهانی» و «حرائم عرصه میراث جهانی» داشت.
وی با بیان این‌که «حریم میراث جهانی» فوق العاده پیچیده است، ادامه می‌دهد: پیچیده است چون باید حریمی برای میراث جهانی تهیه شود که امکان مدیریت بر آن وجود داشته باشد. یعنی اگر حریمی تعیین شود که میراث‌فرهنگی نتواند اثبات کند بر آن مدیریت دارد، آن حریم از سوی یونسکو مورد قبول واقع نمی‌شود.
باید بتوانیم همه حریم میراث جهانی را مدیریت کنیم
این کارشناس پیشکسوت میراث فرهنگی در ادامه با بیان این‌که «حرایم میراث جهانی» به دو دلیل محکم یکی اثبات ارزش‌های آن محدوده و مدیریت بر آن محوطه نیاز دارند، می‌افزاید: شاید فرق آن با عرصه‌های ملی در این نکته باشد که ما در عرصه‌های ملی به مدیریت محوطه توجه عمده‌ای نمی‌کنیم، یا اگر توجه می‌کنیم کسی نیست از ما بپرسد حالا که این حریم را تهیه کرده‌ایم چطور مدیریت می‌کنیم؟ ما حریم را تعیین می‌کنیم و برای مدیریت پاسخی به هیچ جا نمی‌دهیم.
او تاکید می‌کند: این در حالی است که میراث‌فرهنگی درمورد محوطه‌های میراث جهانی باید در پرونده همه موارد را انعکاس دهد و بگوید این ارزش‌های برجسته جهانی کشور این است و مدیریت آن به این شکل انجام می‌شود، سازمان‌های مدیریت کننده و هماهنگ کننده این‌گونه است و نقش فرمانداری، شهرداری، ادارات مختلفی که با موضوع سر و کار دارند، به این شکل است و حتی چگونگی هماهنگی براساس اسنادی که این نهادها با همدیگر در این موضوع اشتراک نظر دارند باید مطرح شوند.
مختاری اضافه می‌کند: این در حالی است که در مورد حریم‌های ملی این کار را نمی‌کنیم، در حالی که برای پرونده‌های ثبت جهانی یک کارشناس بین المللی می‌آید و عرصه و حریم را می‌بیند. بنابراین نباید چیزی که مدیریتی بر آن نمی‌شود بی‌جهت در عرصه بیاید، یا دامنه مدیریت را بی‌جهت گسترده‌تر کرد.
او ثبت جهانی شهر تاریخی یزد را یک اتفاق بسیار بزرگ می‌داند و می‌گوید: امروز ما در هزاره سوم هستیم، در این هزاره زندگی شهری کهن در کشوری مانند ایران به سطح میراث جهانی می‌رسد، این یک اتفاق بزرگ است.
وسعت حریم شهر تاریخی یزد؟
به گفته‌ی او محوطه‌ی ثبت جهانی شده یزد قاعدتا یک محدوده گسترده که محدوده‌ی عرصه‌ی آن حدود ۲۰۰ هکتار و حریم آن حدود ۷۰۰ هکتار است، دارد.
«بم» با ثبت جهانی‌اش چه بُردی کرد؟
مختاری با بیان این‌که اگر که بم و منظر فرهنگی آن در فهرست میراث جهانی به ثبت نرسیده بود، به طور قطع شهر بم طور دیگری ساخته می‌شد، ادامه می‌دهد: از همان اول تقاضاهایی برای تاسیس ساختمان‌های بلند و شیشه‌ای وجود داشت، این بم را دچار مشکلات عمده‌ای فارغ از موضوع میراث فرهنگی می‌کرد.
او با بیان این‌که خوشبختانه ارتفاع ساخت‌وسازهای شهرِ بمِ امروز، از ارتفاع درختان نخل بالاتر نرفته است، بیان می‌کند: قرار بود در اطراف بم کارخانه‌هایی در شرایط نبود منابع آبی ساخته شود، که به دلیل ثبت جهانی، میراث جهانی از آن جلوگیری شد.
وی با تاکید بر این‌که ثبت جهانی یزد، بر شهر بم اثر خوبی گذاشت، ادامه می‌دهد: امیدوارم در یزد هم اثرات خوبی بگذارد، تا جائی که می‌دانم مشکلات یزد قابل حل است، مشکلات پرونده از لحاظ اجرایی در محل و مربوط به یزد کم است، اما باید پرونده انعکاس یابد.
او به این نکته اشاره می‌کند که برخی می‌گویند چه فایده دارد که یک چیز ثبت جهانی شود؟ توضیح می دهد: معتقدم فایده میراث جهانی، یعنی این که میراث جهانی همه نهادها برای حفظ یک چیز کمر می‌بندند، اما در میراث ملی به نظر می‌رسد فقط سازمان میراث فرهنگی مسئول است.
به گزارش ایسنا، بعد ازثبت ملی و حالا ثبت جهانی شهر تاریخی یزد مهمترین مساله در حفاظت از این شهر و توجه به آن برای جذب گردشگر و تامین زیرساخت‌هایش حفاظت از این حوطه‌ی جهانی است، درست مانند ان‌چه که یونسکو چند ماه پیش به ایران اعلام کرده بود تا موضع خود را در قبال تعیین ساخت وسازهایی که قاعدتا علت آن‌ها نبود تعیین حریم مشخص برای بافت تاریخی یزد بود، مشخص کند.
