ایران از پیوستن به اوراسیا چه می‌خواهد؟
«تازه‌ترین آمارها از تجارت جهانی نشان می‌دهد که حدود ۷۰ درصد از کل این تجارت مربوط به تبادلات منطقه‌ای و کشورهای همسایه است. اگر این آمار را به سهم دو درصدی ایران از واردات کشورهای همسایه مقایسه کنیم، مشخص می‌شود که برای بهبود جایگاه صادرات غیرنفتی در اقتصاد ایران باید روی توان منطقه حساب باز کرد و در این مسیر عضویت در اتحادیه‌های اقتصادی و منطقه‌ای اهمیت بالایی دارد.»
به گزارش بازتاب به نقل از اعتماد، این بخشی از صحبت‌های محمدرضا مودودی، سرپرست سابق سازمان توسعه تجارت است. ایران برای حفظ بازار صادرات غیرنفتی خود و افزایش نفوذ در تجارت جهان یک گزینه پیش‌رو دارد: استفاده از توان بازار کشورهای همسایه و منطقه‌ای است. در این بین اتحادیه تجاری اوراسیا که تعدادی از همسایگان شمالی ایران را در خود جمع کرده یکی از بهترین گزینه‌های موجود برای آغاز حرکت در این مسیر طولانی به شمار می‌رود.
توسعه روابط اقتصادی میان کشورهای مختلف جهان تحت تاثیر رشد قابل توجه امکانات حمل و نقل، یکی از مهم‌ترین رخدادهایی بود که برای همیشه تصویر اقتصادی دولت‌ها را تغییر داد. افزایش قابل توجه میزان تجارت میان قاره‌های مختلف، راه‌اندازی شرکت‌های فراملیتی و تولید محصولات مشترک صنعتی میان چند کشور، اصلی‌ترین نتایج این تغییر جدی بود. این حرکت در ادامه با عضویت تعداد قابل توجهی از کشورهای دنیا در سازمان تجارت جهانی (WTO) ادامه پیدا کرد تا جایی که قوانین اقتصادی دولت‌ها با هدف گسترش تجارت بین‌المللی به سمت تسهیل صادرات و واردات حرکت کرد.
با وجود آغاز این حرکت جهانی اما همچنان یک سنت قدیمی اقتصادی پا برجا ماند و آن حفظ تجارت منطقه‌ای و همکاری‌های اقتصادی میان همسایگان بود. آمار 70 درصدی تجارت میان کشورهایی که در یک منطقه هستند، نشان می‌دهد که هنوز به دست آوردن بازارهای منطقه‌ای و حفظ آنها برای همه دولت‌ها، اهمیتی قابل توجه دارد.
هر چند بسیاری از کشورها با درک این شرایط از سال‌ها قبل به سمت موافقتنامه‌های دوجانبه و منطقه‌ای رفته‌اند و با در نظر گرفتن معافیت‌های گمرکی، تعرفه‌های ترجیحی و تسهیلات صادراتی، تجارت خود با همسایگان‌شان را افزایش داده‌اند، اما اقتصاد ایران تحت تاثیر عوامل مختلف تا حد زیادی از این حرکت جا مانده است. آمارها نشان می‌دهد که کشورهای همسایه ایران در سال بیش از 500 میلیارد دلار واردات انجام می‌دهند و این در حالی است که سهم ایران از این آمار کمتر از 3درصد تخمین زده می‌شود. هرچند اختلاف‌نظرهای سیاسی، مشکلات امنیتی موجود در منطقه و فراهم نبودن زیرساخت‌های داخلی نقشی کلیدی در پایین بودن این آمارهای صادراتی دارند، اما قطعا نبود پیمان‌های اقتصادی مشترک نیز در پایین بودن این آمار نقشی بسزا ایفا می‌کند.
بازار همسایگان شمالی
بررسی آمارهای تجارت ایران نشان می‌دهد که چین و عراق همچنان اصلی‌ترین شرکای تجاری کشور به حساب می‌آیند. اگر مورد خاص چین را کنار بگذاریم که با رشد اقتصادی کلان و نفوذ گسترده‌ای که در سطح جهان پیدا کرده، شریک تجاری مهمی برای بسیاری از کشورها به شمار می‌رود، عراق امروز مهم‌ترین همسایه اقتصادی ایران است. با وجود بالا بودن میزان همکاری، امروز تجارت ترجیحی میان دو کشور برقرار نیست، هرچند برخی تحلیلگران نبود توان صادراتی در عراق برای پاسخگویی به نیازهای ایران را دلیل اصلی نبود تعرفه ترجیحی می‌دانند اما در صورتی که برخی سیاست‌های تسهیل‌گر میان دو کشور شکل می‌گرفت، احتمالا بازار عراق برای ایران شرایط مناسب‌تری نیز فراهم می‌کرد.در کنار عراق، امروز ایران با دیگر کشورهای همسایه نیز توافق‌های تجاری تسهیل‌کننده قابل توجهی ندارد و همین مساله بعضا باعث کاهش توان صادرکنندگان ایران در چانه‌زنی و به دست آوردن بازارهای جدید شده است. این خلأ مهم اقتصادی می‌تواند با پیوستن به پیمان‌های منطقه‌ای جبران شود و در چنین بستری کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا بهترین گزینه برای آغاز این حرکت هستند.
اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال 2014 / 1392 بر اساس پیمان سه کشور بلاروس، قزاقستان و روسیه آغاز به کار کرد و در سال 2015/ 1393 کشورهای ارمنستان و قرقیزستان نیز به‌طور رسمی به آن پیوستند. اتحادیه اقتصادی اوراسیا امکان تحرک آزاد کالا، سرمایه، نیروی کار و خدمات را بین کشورهای عضو فراهم و در زمینه سیاستگذاری مشترک در حوزه اقتصاد کلان، حمل و نقل، صنعت، کشاورزی، انرژی، تجارت خارجی و جذب سرمایه برای اعضا فعالیت می‌کند و نیز به تنظیم‌گری فنی در حوزه رقابت‌پذیری می‌پردازد. آخرین ارزیابی‌های صورت گرفته از سوی صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد که جمعیت اعضای این اتحادیه بیش از 180 میلیون نفر است که حدود 145 میلیون نفر آن سهم روسیه است. در کنار آن، این کشورها در سال حدود 550 میلیارد دلار صادرات دارند و بیش از 300 میلیارد دلار نیز واردات انجام می‌دهند.
ظرفیت فراموش شده
آمارهای بین‌المللی که از وضعیت تجارت این منطقه در سال 2018 میلادی منتشر شده نشان می‌دهد که ایران در سال گذشته میلادی تنها حدود یک میلیارد دلار به کشورهای حوزه CIS صادرات داشته و در مقابل حدود 1.7 میلیارد دلار واردات به ثبت رسانده و به این ترتیب تراز تجاری ایران و این کشورها، منفی بوده است.
با در کنار هم قرار دادن واردات 300 میلیارد دلاری کشورهای اوراسیا در سال 2018 و سهم یک میلیارد دلاری ایران از کل این بازار به نظر می‌رسد، در طول تمام سال‌های گذشته، ایران یک بازار بسیار مهم منطقه‌ای را عملا فراموش کرده است. هر چند قطعا سطح اقتصادی تمام این کشورها، با اقتصاد کشوری مانند چین قابل قیاس نیست، اما در نظر گرفتن عواملی مانند نزدیکی جغرافیایی، تولید برخی نیازهای جدی این کشورها مانند محصولات کشاورزی در ایران و مسیری که عضویت در اوراسیا می‌تواند در اختیار ایران قرار دهد تا حضور در کشورهای شرق اروپا را تسهیل کند، همه نشان از اهمیت گسترش حضور در این اتحادیه منطقه‌ای دارد.
فاطمه مقیمی، عضو هیات رییسه اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه در این رابطه گفت: در شرایط فعلی به دست آوردن بازارهای جدید برای صادرکنندگان ایرانی یک مساله مهم و حیاتی به شمار می‌رود و در این شرایط کشورهایی که امکان سرمایه‌گذاری و حضور در آنها وجود دارد، فرصت‌هایی هستند که نباید آنها را از دست داد. در این فضا کشورهای اوراسیا با توجه به ظرفیت قابل توجه و امکانی که برای توسعه بازارهای جدید دارند یکی از مهم‌ترین تصاویر پیش‌روی اقتصاد ایران به‌شمار می‌روند.
به گفته او، صادرکنندگان ایرانی در سال‌های گذشته حضور در بازار کشورهای اوراسیا را به شکل جدی بررسی کرده‌اند و در صورت فراهم شدن مقدمات لازم می‌توان به افزایش حضور در این بازار امید داشت که عضویت در این پیمان منطقه‌ای، گامی مهم در این مسیر به شمار می‌رود. مقیمی این هشدار را نیز داد که در صورت دیر جنبیدن، با توجه به رقابت گسترده‌ای که امروز در اقتصاد جهان برای به دست آوردن بازارهای صادراتی به وجود آمده، رقبای خارجی می‌توانند این ظرفیت را از آن خود کنند و راه در آینده سخت‌تر از قبل خواهد شد. با وجود بررسی‌ها و برنامه‌ریزی‌هایی که از ماه‌ها و سال‌ها قبل صورت گرفته، هنوز عضویت ایران در این اتحادیه قطعی نشده است. گام نخست را در این زمینه مجلس برداشت که در بهمن سال قبل عضویت آزمایشی و سه ساله ایران را در این اتحادیه به تصویب رساند، پس از آن در تیر ماه امسال، عباس‌علی کدخدایی، سخنگوی شورای نگهبان اعلام کرد که این شورا موافقتنامه ایران و اتحادیه اوراسیا را تایید کرده و مشکلی با پیگیری این موضوع ندارد و به این ترتیب با طی شدن مراحل قانونی به نظر سد بزرگی در برابر عضویت رسمی و نهایی ایران در اتحادیه اوراسیا وجود نخواهد داشت. هرچند تحریم‌های امریکا، تجارت ایران را هدف قرار داده و محدودیت‌های بانکی و تجاری، کار را برای به دست آوردن بازارهای جدید و حضور در فضای بین‌المللی سخت کرده، اما عضویت در یک اتحادیه منطقه‌ای می‌تواند از یک سو به صادرکنندگان ایرانی، معافیت و تسهیلات گسترده‌ای برساند و از سوی دیگر واردات در ازای صادرات برای تامین نیازهای اساسی کشور نیز تسهیل خواهد شد. در نگاه کلان نیز عضویت در چنین اتحادیه‌ای، جایگاه اقتصاد ایران را تقویت خواهد کرد و در کنار هم قرار دادن تمام این موارد یک نتیجه خواهد داشت: تقویت صادرات غیرنفتی کشور که در شرایط تحریم اصلی‌ترین راهبرد ایران برای خروج از فشار تحریم‌ها به شمار می‌رود.
