ارتقای بهره‌وری نیروی انسانی از ملزومات رقابت‌پذیری
درحالی که مس به عنوان یکی از فلزات ارزشمند در میان مواد دیگر معدنی می‌تواند نقش قابل توجهی در رونق و توسعه صنایع پایین‌دستی داشته باشد، صنعت مس ایران به‌رغم امتیازات قابل‌توجهی از نظر ذخایر، توانمندی و همچنین بازارهای قابل قبول در کشورهای مختلف هنوز نتوانسته جایگاه قابل‌توجهی در محاسبات اقتصاد کشورمان به خود اختصاص دهد.
به گزارش بازتاب به نقل از جام جم ، از این رو گفت‌وگویی با بهرام شکوری، رئیس انجمن مس ایران داشتیم تا از وی درباره پتانسیل و مشکلات موجود این صنعت پرس‌وجو کند.
وضعیت ذخیره،تولید و سرانه مصرف مس در ایران چقدر است؟
ایران با استقرار روی بخشی از کمربند فلززایی جهان، یکی از نقاط مستعد برای تشکیل کانسار مس به شمار می‌آید و نزدیک به ۳۳۰ اندیس کوچک و بزرگ روی این بخش از کمربند شناخته شده است که معادن مس سرچشمه، سونگون و میدوک از بزرگ‌ترین معادن مس کشور محسوب می‌شوند و این در حالی است که کانسار مس سرچشمه از بزرگ‌ترین کانسارهای جهان به شمار می‌آید.
براساس گزارش سازمان زمین‌شناسی آمریکا، کل ذخایر اثبات شده، برابر ۷۲۰ میلیون تن مس محتوی در سال ۲۰۱۶ است. ذخایر قطعی مس ایران، حدود دو میلیارد تن برآورد شده است که با در نظر گرفتن عیار آن، حدود ۲۱ میلیون تن مس محتوی (۳درصد از ذخایر جهان) در جایگاه دوازدهم قرار دارد. شیلی با سهم ۲۹درصد از ذخیره محتوی مس دنیا معادل ۲۱۰ میلیون تن در رتبه اول قرار دارد.
سال گذشته شرکت ملی مس ایران، یک‌میلیون و ۷۷ هزار تن کنسانتره مس تولید کرده که مقایسه عملکرد آن در این بخش در مقایسه با مدت مشابه سال ۱۳۹۴ رشد ۹/۵درصد داشته است، همچنین در سال گذشته مجموع تولید مس محتوای کنسانتره ۲۷۰ هزار و ۹۴۶ تن بوده و در مقایسه با سال ۱۳۹۴، نشان‌دهنده رشد ۹ درصد در این بخش است. در حوزه کاتد مس، مجموع تولید شرکت مس به حدود ۱۹۳هزار و ۳۰ تن در سال گذشته رسیده است.
در حوزه مصرف سرانه مس، کشور در جایگاه مطلوبی قرار ندارد و مطالعات طرح جامع مس کشور نشان می‌دهد مصرف سرانه مس در سال‌های ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۱ روندی پر نوسان داشته و بیشترین سرانه ظاهری مصرف مس تصفیه شده مربوط به سال‌های ۱۳۸۴ با ۲.۴۶ کیلوگرم و ۱۳۸۶ با ۲.۳۹ کیلوگرم بوده است که بیشترین حجم ساخت و ساز در کشور طی این سال‌ها رخ داده است. این در حالی است که در سال ۱۳۹۱ سرانه مصرف ظاهری مس تصفیه شده کشور به ۲.۲ کیلوگرم می‌رسد. ضعف ساختاری در صنایع مصرف‌کننده مس کشور باعث شد تا سرانه مصرف مس در ایران از متوسط جهانی که بیش از سه کیلوگرم است، کمتر باشد.
تعداد افراد شاغل در این بخش از صنعت چند نفر است و بهره‌وری نیروی انسانی در صنعت مس ایران چقدر است؟
نتایج گزارش آمارگیری از معادن در حال بهره‌برداری کشور در سال ۱۳۹۳ نشان می‌دهد ۳۴ معدن در حوزه سنگ مس فعال هستند و حدود ۹۲۰۰ نفر به طور مستقیم در این معادن مشغول به کار هستند.
در دهه‌های اخیر به منابع انسانی به عنوان عنصری هوشمند توجه شده است و ارزشمندترین منبع سازمان‌های امروزی به شمار می‌آیند، چرا که به تصمیمات سازمانی شکل داده و باعث حل مسائل و مشکلات سازمان و عینیت بخشیدن به بهره‌وری می‌شوند. کشورهای توسعه یافته برخلاف کشورهای در حال توسعه از سرمایه انسانی بیش از سرمایه فیزیکی بهره می‌برند. سهم سرمایه انسانی در ثروت‌آفرینی در کشورهای توسعه یافته ۶۷ درصد است در حالی که سهم منابع طبیعی و فیزیکی در این کشورها ۳۳ درصد برآورد می‌شود. بهبود و افزایش مستمر بهره‌وری سازمان، مستلزم رشد و بهره‌وری کارکنان آن شرکت است. مطالعات طرح جامع مس نشان می‌دهد نرخ بهره‌وری نیروی انسانی شرکت ملی مس، تقریبا برابر ۹.۲ کیلوگرم بر ساعت به ازای هر نفر است و این رقم شامل تمام مراحل تولید خواهد بود، در حالی که ده شرکت برتر تولید مس در جهان با بهره‌وری بالای ۱۸ کیلوگرم مس تصفیه شده بر نفر ساعت مشغول به کار هستند که تقریباً دو برابر بهره‌وری نیروی انسانی در شرکت ملی مس ایران است. لذا ارتقای بهره‌وری نیروی انسانی در صنعت مس ایران یکی از ملزومات رقابت‌پذیری در عرصه جهانی محسوب می‌شود.
ارزش افزوده تولید مس در ایران نسبت به دیگر کشورها در چه وضعیتی است؟ آیا اعداد ارقامی در این زمینه دارید؟
برآورد ارزش افزوده صنعت مس در کشورهای عمده تولیدکننده این فلز در سال ۲۰۱۲ نشان می‌دهد جمع ارزش افزوده حاصل از تولید معدنی مس، تولید آند و تولید مس تصفیه‌شده ایران به ۱.۴ میلیارد دلار که ۱.۴۱ درصد از ارزش افزوده جهانی مس را تشکیل می‌دهد، رسیده و جایگاه نهم از این حیث را به خود اختصاص داده است. بیشترین ارزش افزوده صنعت مس در کشورهای شیلی، چین و پرو به ترتیب ۳۲ میلیارد دلار، ۱۰میلیارد دلار و ۶.۹ میلیارد دلار بوده است. کشور شیلی به تنهایی نزدیک به یک سوم ارزش افزوده جهانی مس در سال ۲۰۱۲ را تشکیل می‌دهد.
به نظر شما تحریم‌ها چه تاثیری بر صنعت مس ایران داشته است؟
با توجه به شرایط تحریم اقتصادی طی سال‌های اخیر، مشکلات صادرات، خرید فناوری و تامین ارز در صنعت مس، چه در صنایع بالادستی و چه در صنایع پایین دستی با تهدید جدی مواجه شد. یکی از مشکلات صادرات در شرایط تحریم، عدم ارائه خدمات از سوی بانک‌های خارجی و انتقال وجوه نقدی است. در حالت کلی تداوم شرایط تحریم و تشدید آن، علاوه بر ایجاد مشکل در وصول مطالبات ارزی صنعت، در حوزه برخورداری از فناوری‌های به روز در بخش اکتشاف، معدنکاری، ذوب و پالایش نیز مانع از رشد متناسب صنعت می‌شود. به عنوان مثال میزان تولید مس کاتد در سال ۱۳۹۲ به ۱۸۸ هزار و ۶۰۰ تن رسید که ۱۰ درصد کاهش تولید نسبت به سال ۱۳۹۱ داشته است و این کاهش تولید ناشی از کاهش قیمت جهانی و شرایط تحریم کشور بوده است. از سوی دیگر یکی از الزامات توسعه معادن به‌روز رسانی فناوری‌های اکتشاف است، این در حالی است که خرید فناوری‌های جدید به صورت مستقیم در شرایط تحریم بسیار دشوار است. همچنین عدم به‌روز رسانی قطعات یدکی و ماشین‌آلات معدنی به دلیل وجود تحریم‌ها، باعث شد تا معادن ما از ماشین‌آلات دسته‌دومی که گاهی بیش از ۵۰ سال در کشور دیگر مورد استفاده قرار گرفته است، استفاده کنند که عملا به دلیل پایان عمر مفید این ماشین‌آلات، نه تنها بهره‌وری کاهش می‌یابد بلکه هزینه تعمیرات نیز به دوش معدنکار سنگینی خواهد کرد و هزینه تمام شده را افزایش خواهد داد که نهایتا قدرت رقابت را با وجود پتانسیل‌ها و مزیت‌های فراوان، کاهش می‌دهد. البته باید توجه داشت که شرایط تحریم باعث شد شرکت‌های داخلی به سمت بومی‌سازی و ساخت برخی قطعات روی آورند، به عنوان مثال یکی از شرکت‌های معدنی بخش خصوصی که در طرح‌های بزرگ معادن مس سرچشمه، میدوک و سونگون عملیات معدنکاری انجام می‌دهد با تکیه بر دانش بومی خود توانست طی دوران تحریم با ساخت قطعات یدکی ماشین‌آلات خود نظیر باکت شاول، جک شاول و … هزینه‌های خود را کاهش دهد. نکته حائز اهمیت، کیفیت تولید قطعات این شرکت است که حتی از مشابه خارجی آن عمر مفیدتری را نشان داده است.
وضعیت عرضه و تقاضای فلز مس چگونه است؟
عرضه و تقاضا در اقتصاد معدن، بسیار مهم است چرا که معدنکاری دارای عمر پروژه طولانی‌تر و سرمایه‌برتر نسبت به سایر فعالیت‌های صنعتی است. از این رو پیش از ورود به هر بازاری چه تولیدی و چه خدماتی اولین چیزی که مورد توجه قرار می‌گیرد این است که آیا تقاضا برای کالا یا خدماتی که قرار است عرضه شود، وجود دارد یا خیر؟ آمارهای گروه بین‌المللی مطالعات مس ICSG نشان می‌دهد بازار این فلز شاهد کسری ۱۴۷ هزار تنی در سال جاری و ۱۶۹ هزار تنی در سال ۲۰۱۸ خواهد بود. عرضه کنسانتره مس بعد از رشد ۵.۷ درصد در سال ۲۰۱۶ نیز شاهد کاهش ۰۰.۹ درصد در سال جاری بوده است و در سال ۲۰۱۸ نیز رشدی از خود نشان نخواهد داد. این موسسه در مورد کاتد مس نیز رشد ۲ درصد عرضه در سال جاری و رشد ۱.۷ درصد در سال ۲۰۱۸ را پیش‌بینی میکند که مبین کمبود کنسانتره مس در بازار است. پس با توجه به پیش‌بینی کمبود عرضه مس در سال‌های آینده، لزوم سرمایه‌گذاری در توسعه معادن مس و همچنین اکتشافات این فلز پایه را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
روند گذشته، حال و آینده قیمت مس را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
مس از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۸ رشد قدرتمندی داشت و قیمت آن به ۹۰۰۰ دلار بر تن هم رسید، اما بر اثر بحران مالی جهانی، این روند سیر نزولی به خود گرفت و بعد از رفع بحران، قدرتمندانه به سطوح بالاتر صعود کرد. این افزایش ناگهانی در قیمت مس باعث شد بیشتر پروژه‌های معدنی مس که تا سال ۲۰۰۸ متوقف شده بود، شروع به کار کنند. افزایش عرضه مس از یک‌سو و کاهش تقاضای آن از سوی دیگر، موجب شد تا در سال‌های اخیر این فلز با مازاد عرضه در بازار جهانی مواجه شود و کاهش قیمت این فلز را در پی داشته باشد. این سیر نزولی از آوریل ۲۰۱۲ که قیمت مس در سطح ۸۲۹۰ دلار بر تن بود، شروع شد و در ژانویه ۲۰۱۶ به پایین‌ترین سطح قیمت در پنج سال گذشته یعنی ۴۴۷۰ دلار بر تن رسید. در حال حاضر قیمت خرید نقدی مس عیار A از بورس LME 670.5 دلار بر تن است، در حالی که پیش‌بینی‌های موسسات مالی از سیر صعودی قیمت مس در سال‌های آینده خبر می‌دهند. بر اساس مطالعات موسسه Investec که با دقت ۹۹.۸۱ درصد قیمت مس را در سه ماهه اول سال ۲۰۱۷ پیش‌بینی کرده بود، نشان می‌دهد قیمت مس در سال‌های ۲۰۱۸، ۲۰۱۹، ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ به ترتیب به سطح قیمت ۶۱۰۰، ۶۳۳۸، ۶۵۵۹ و ۶۸۳۴ دلار بر تن می‌رسد و مطلوبیت توجه و سرمایه‌گذاری در حوزه‌های کم‌عیار این فلز پایه را نشان می‌دهد.
اثر برجام بر تجارت صنعت مس ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
با لغو تحریم‌ها، عملکرد تجارت خارجی ایران در بخش معدن و صنایع معدنی در سال ۹۵ نشان می‌دهد صادرات این حوزه با رشد وزنی ۳۸ درصد نسبت به سال ۹۴ به ۵۷ میلیون تن به ارزش هفت میلیارد دلار رسیده که از نظر ارزشی، ۱۶ درصد از تجارت خارجی کل کشور در سال گذشته را به خود اختصاص داده است. لغو تحریم‌ها در تجارت مس بسیار موثر بوده، به طوری که صادرات زنجیره مس ایران با رشد وزنی ۱۴۶ درصد به رکورد ۸۱۰ هزار تن رسیده و از نظر ارزش صادرات با رشد ۱۳۰ درصد نیز به ۶۶۲ میلیون دلار رسیده است.
سهم بخش‌های مختلف از ارزش صادرات زنجیره مس کشور نشان می‌دهد بیش از ۶۸ درصد مربوط به کاتد مس و نزدیک به ۱۷ درصد مربوط به سنگ مس و کنسانتره‌های آن بوده و عمدتا محصولات شرکت ملی صنایع مس ایران هستند. مهم‌ترین بازارهای فروش شرکت مس ایران شامل هند، امارات متحده عربی و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس است که با برداشته شدن تحریم‌های کشورهای اروپایی نیز مراودات تجاری از سر گرفته می‌شود.
وضعیت صنعت مس ایران براساس برنامه افق ۱۴۰۴ چگونه است؟
در سند ارائه شده از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت دستیابی به تولید ۱۲۰۰ هزار تن کاتد در سال ۱۴۰۴ مد نظر قرار گرفته، در حالی که چشم‌انداز تولید کاتد مس در افق ۱۴۰۴ براساس گزارش عملکرد سازمان ایمیدرو ۸۰۰ هزار تن اعلام شده است. لازمه توسعه در هر بخش از اقتصاد کشور، تنظیم و تدوین سند استراتژی واحد و کارشناسانه در آن حوزه است، در صورتی که در حوزه فلز پایه مس، عدم تبیین سند استراتژی واحد کاملاً مشهود است. در حال حاضر تولید کاتد مس ایران حدود ۱۹۴ هزار تن است و جهت رسیدن به برنامه وزارت صنعت در سال ۱۴۰۴، نیاز به رشد تولید سالانه ۲۲.۵ درصد و برنامه ایمیدرو، نیاز رشد تولید سالانه ۱۷.۱ درصد است. بر اساس پایش‌های طرح جامع مس، دستیابی به چنین هدفی در شرایط موجود غیرمنطقی به نظر می‌رسد، چراکه ارزش افزوده صنعت ذوب و پالایش پایین است و همین‌طور محدودیت ذخایر معدنی مس باعث می‌شود هدف‌گذاری معقول بر تولید معدنی مس (شامل تولید کنسانتره و تولید کاتد هیدرومتالوژی) متمرکز بوده و توسعه بیشتر بخش ذوب و پالایش تنها در صورت ایجاد شرایط مناسب اقتصادی و امکان‌پذیر بودن صادرات محصولات نیمه‌ساخته و نهایی مصرف کننده مس، منطقی خواهد بود. پس نیاز است که هر چه سریع‌تر نسبت به تدوین سند واحد کارشناسانه‌ای در این حوزه اقدام شود.
راهکارهای توسعه صنایع مس ایران از نظر شما چیست؟
آمارها در سه کشور دارای منابع غنی معدنی شیلی، کانادا و ایران نشان می‌دهد متوسط سهم بخش معدن از تولید ناخالص داخلی شیلی حدود ۱۳درصد، کانادا حدود ۳.۴ درصد و در بخش معدن ایران طی سال‌های اخیر در حدود ۱ درصد بوده است و سهم ارزش افزوده صنعت مس از تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۱۱، ۰.۳۹ درصد بوده است . همان طور که مستحضرید کشور دارای ذخایر منابع آبی ضعیف و نزولات جوی کم و میزان پوشش گیاهی اندک است و به طور متوسط سالانه ۱۲۰ میلیارد متر مکعب بارش داریم که حدودا ۹۵ میلیارد متر مکعب آن استفاده می‌شود. همیشه بر این موضوع تاکید داشتم که مشکل ایران در عدم وجود استراتژی در مدیریت منابع آب است و بحران آب جدی و مدیریت آب جدی‌تر است. از آنجا که یکی از ملزومات اصلی تولید مس آب است و تولید هر تن مس پیرومتالورژی حدود ۲۳۰ متر مکعب آب تازه (جز آب برگشتی مصرف شده) نیاز دارد، از این جهت ورود فناوری‌های نوین با بهره‌وری بالای مصرف آب در صنعت مس کشور توصیه می‌شود.
کشورهای دیگر در این زمینه چه اقداماتی انجام دادند؟
به منظور استفاده بهینه از این توان طبیعی، کشور شیلی مبلغ ۷۷.۲۷۳ میلیارد دلار را در قالب ۴۲ طرح طی سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۴ در دستور کار خود قرار داده است، همچنین کانادا در سال ۲۰۱۳ حدود ۱۵.۲۸ میلیارد دلار در بخش معدن و صنایع معدنی خود سرمایه‌گذاری داشته، در حالی که سال ۲۰۱۲ بخش معدن ایران مبلغ ۰.۷۷۵ میلیارد دلار اعم از اکتشاف و استخراج سرمایه‌گذاری کرده است. بدون شک بهره برداری از معادن کشور، گامی مثبت در رشد و توسعه اقتصادی کشور است و در عین حال ایران بشدت با کمبود سرمایه در این زمینه روبه‌روست و سرمایه‌گذاری مناسبی در این حوزه محقق نگشته است و در حال حاضر تناسب مناسبی بین حجم سرمایه‌گذاری و میزان ذخایر معدنی کشور وجود ندارد، از این رو با رفع موانع توسعه معدنکاری می‌توانیم روز به روز شاهد افزایش سرمایه‌گذاری و ورود سرمایه‌گذاران به این حوزه و توسعه روزافزون این بخش از صنعت کشور باشیم. کشور ایران در صورتی که بخواهد متناسب با توان معدنی خود، بخش معدن و صنایع معدنی بخصوص صنعت مس را ارتقا دهد، باید ضمن تنظیم سند استراتژی واحد و کارشناسانه در این حوزه، حمایت‌های موثری از بخش معدن کند و همسو با آن توسعه زیرساخت‌ها را نیز در دستور کار خود قرار دهد و جهت رقابت‌پذیر کردن این بخش، حمایت‌های جدی از تشکیل کنسرسیوم‌های خصوصی نظیر کنسرسیوم‌های فروش، توسعه اکتشافات، توسعه معادن و افزایش تولید و تکمیل زنجیره ارزش افزوده مس، داشته باشد.
