آیا منطقه خاورمیانه در آستانه تغییرات بزرگ است؟

پایگاه خبری “مدرن دیپلماسی” در گزارشی ضمن تمرکز به تحولات جاری در منطقه خاورمیانه، به این نکته اشاره می کند که این منطقه، دوره ای از ابهام و تغییرات سریع را در مسائل کلان خود تجربه می کند. موضوعی که می تواند با گذشت زمان و روشن تر شدن چهارچوب اوضاع حاکم بر این منطقه، با تحولاتی گسترده و قالب توجه همراه شود.

بازتاب– تحولات مختلفی در ماه های اخیر رخ داده اند که پرسش های فراوانی را در مورد اینکه آیا منطقه خاورمیانه با سیلی از تغییرات در زمینه الگوهای همکاری و منازعه میان دولت های این منطقه و یا ورای آن در حالِ رو به رو شدن است، ایجاد کرده است.

شاید از میان همه این تحولات به طور خاص بتوان به سفر اخیر “شی جین پینگ” رئیس جمهور چین به عربستان سعودی و دیدار وی با رهبران عرب اشاره کرد. نکته بحث برانگیز دراین رابطه این بود که شی جین پینگ رئیس جمهور چین در بیانیه ای مشترک با کشورهای عرب عضو شورای همکاری خلیج فارس، عملا مواضعی را اتخاذ کرد که به زعم بسیاری از تحلیلگران، نوعی همراهی چین با ادعاهای امارات متحده عربی در مناقشاتش با ایران بر سر اعمال حاکمیت بر جزایر سه گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی بود.

در عین حال، در مدت اخیر روابط ایران با روسیه نیز در ابعاد مختلف گسترش قابل توجهی پیدا کرده است. در این راستا، رژیم اسرائیل عملا شاهد روی کارآمدن افراط‌گرا‌ترین دولت خود به نخست وزیری “بنیامین نتانیاهو” است. مساله ای که پرسش های فراوانی را در مورد آینده روابط اسرائیل با برخی کشورهای عربی مطرح کرده است.

در کنار همه این ها، برگزاری تورنمنت جام جهانی فوتبال در کشور قطر که به تازگی به پایان رسیده، جدای از اینکه توجه بسیاری از ورزش‌دوستان جهان را به خود جلب کرده، با توجه به اینکه عملا به صحنه ای جهت حمایت تماشاگران و بازیکنان فوتبال از ملت فلسطین تبدیل شد نیز حامل پیام های خاصی بود.

برخی ناظران و تحلیلگران بر این باورند که وقوع تحولات تازه در منطقه خاورمیانه تا حد زیادی ناشی از طرح های ظاهری دولت بایدن جهت تغییر تمرکز سیاست خارجی کشورش از خاورمیانه به سمت شرق آسیا است. در واقع، آنها معتقدند که عدم تمرکز واشینگتن بر مسائل منطقه خاورمیانه، تا حد زیادی شرایط جدیدی را در این منطقه حاکم کرده و در ادامه راه نیز اثرگذاری های خاص خود را خواهد داشت.

در عین حال، برخی دیگر از تحلیلگران نیز معتقدند که تضعیف چشم اندازهای مرتبط با احیای توافق برجام هم نقشی قابل تامل در وقوع تحولات جدید و البته سریع در منطقه خاورمیانه بازی می کند. ملاحظات کوتاه مدت و مقطعی، وقوع تحولاتی ورای منطقه خاورمیانه که بر مسائل این منطقه اثرگذار هستند، و همچنین در برخی موارد، ملاحظات سیاسی داخلی، نقش و وزنی قابل توجه در تحولات جاری منطقه خاورمیانه بازی می کنند. مساله ای که در کلیت خود موجب شده تا عده ای از وقوع تغییرات بنیادین در چشم اندازهای ژئوپلیتیک منطقه خاورمیانه سخن بگویند.

سفر اخیر شی جین پینگ رئیس جمهور چین به عربستان سعودی، بخشی از تلاش های چین جهت تعمیق روابط خود با کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس بود. بیانیه مشترک اخیر چین و شورای همکاری خلیج فارس نیز در ظاهر سعی داشته با تاکید بر اصول حقوق بین الملل، روند مذاکرات در قالب مناقشات میان ایران و کشوری نظیر امارات را تشویق کند. البته که ایران به این موضع چین اعتراض و انتقادات جدی را انجام داده است.

با این همه، دلایل فراوانی وجود دارند که نشان می دهند چین همچنان خواهان داشتن روابط صمیمی و گسترده، هم با ایران و هم کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس است. ایران یکی از تامین کنندگان نفت چین و در عین حال واردکننده کالاها و خدمات چینی است. در سال های اخیر نیز دو طرف رایزنی های فراوانی را جهت اجرایی شدن توافق مشارکت 25 ساله میان خود انجام داده اند.

از این رو، باید توجه داشته باشیم که ژئوپلیتیک و مسائل کلان منطقه خارومیانه به مدت دهه ها تغییر نکرده و قرار هم نیست در ماه های آتی، تغییر چندانی در این معادله ایجاد شود. منطقه خاورمیانه سال هاست که با برخی منازعات قومی و دینی مواجه است و در عین حال، قدرت های رقیب در آن نیز منازعاتی جدی را با یکدیگر مدیریت می کنند.

به طور خاص در مورد منازعه فلسطینی ها با اسرائیل نیز شاهدیم که علی رغم تلاش های فراوان اسرائیل جهت به حاشیه راندن اقدامات خود علیه ملت فلسطین از چشم انداز توجهِ افکار عمومی جهان، هنوز این مساله در صدر بسیاری از اخبار دنیا قرار دارد و فشارهای زیادی را به تل آویو وارد می کند.

از طرفی روسیه نیز در بحبوحه جنگ اوکراین سعی دارد با تمامی کشورها در منطقه خاورمیانه همکاری کند. از اسرائیل گرفته تا ایران و دولت هایی که به نوعی میان این دو قرار می گیرند.

سفر اخیر رئیس جمهور چین به عربستان نیز در راستای تلاش های وی جهت تقلید از روسیه و همکاری با تمامی کنشگران موثر در منطقه خاورمیانه انجام شد. در این شرایط، دولت هایی مانند ترکیه نیز از وزن موثری در مسائل خاورمیانه برخوردارند. البته که ترکیه عمدتا نگران تحرکات کُردها در منطقه و همچنین تقویت قدرت و جایگاه جنبش اخوان‌المسلمین است.

در این شرایط، ایالات متحده آمریکا را باید محدودترین بازیگر در قالب مسائل خاورمیانه دانست.  مساله ای که تا حد زیادی ریشه در سیاست های غلط و درگیری های گذشته واشینگتن در منطقه خاورمیانه دارد. حمایت های بی دلیل آمریکا از اسرائیل و دشمنی غیرقابل توجیه آن در موارد مختلف علیه ایران، عملا جایگاه منطقه ای واشینگتن را تضعیف کرده است.

آمریکایی ها یک درس بزرگ را از روند تحولات منطقه خاورمیانه گرفته اند و آن این است که اگر می خواهند نفوذ خود را در این منطقه تعمیق کرده و گسترش بخشند، بهتر است که یاد بگیرند با تمامی طرف‌ها کار کنند نَه اینکه منطقه را صرفا به دو جبهه دوست و دشمن تقسیم بندی کنند. از این رو، شاید بهترین توصیف از خاورمیانه کنونی این باشد که این منطقه اکنون در دوره ای از ابهام سَر می کند و هر لحظه امکان وقوع تحولات تازه و گسترده در آن وجود دارد.