گریزی از واقعیت همسایگی نیست؛ ایران و عربستان ناچارند باهم تعامل داشته باشند
محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی در مصاحبه مجله «آتلانتیک»، با تأکید بر اینکه ایران و عربستان همسایه هستند و باید در کنار هم زندگی کنند، نسبت به رسیدن دو کشور به توافق در خصوص اختلافات ابراز امیدواری کرده است. به گفته وی، ریاض مایل به ادامه گفتگوها با ایران است. «بازتاب» در خصوص مواضع اخیر ولیعهد سعودی، با «حسین ربیعی»، استاد دانشگاه خوارزمی و متخصص ژئوپلیتیک گفتگو کرده است.
«باتاب»؛ آرش صفار- دکتر حسین ربیعی در پاسخ به این پرسش که آیا تاکید «محمد بن سلمان» بر ضرورت حل موضوعات با ایران نشان‌دهنده نوعی تغییر نگرش نسبت به ایران در میان نخبگان سعودی است، با اشاره به گفتگوها دو کشور در عراق، توضیح می‌دهد که تقریبا به مدت یک سال است که این تغییر نگرش در میان سیاستمداران سعودی ایجاد شده است؛ بر مبنای این نگرش، حلوفصل مشکلات دو کشور باید از طریق گفتگو انجام شود. بنابراین می‌توان گفت که نگاه واقع بینانه‌تری بر سیاست سعودی‌ها نسبت به ایران حاکم شده است.
به باور این متخصص ژئوپلیتیک، دلایل مختلفی را می‌توان برای این تغییر ذکر کرد: تغییر دولت در ایالات‌متحده و نگاه متفاوت دولت بایدن به ایران و منطقه، موضوع خروج آمریکا از خاورمیانه به طور کلی و از برخی کشورهای عربی به شکل خاص و احتمال احیای توافق هسته‌ای از جمله این دلایل است.
به نظر او، یکی دیگر از دلایل تغییر در نگرش رهبران عربستان، بی‌نتیجه ماندن جنگ چند ساله یمن است؛ در واقع ریاض به این نتیجه رسیده است که یمن راه حل نظامی ندارد و بر این اساس مایل است از نفوذی که ایران بر انصارالله یمن دارد، برای پایان دادن به جنگ و خروج از یمن استفاده کند.
در نتیجه، این استاد دانشگاه خوارزمی معتقد است که برای تغییر نگرش ریاض هم دلایل بین‌المللی وجود دارد و هم دلایل منطقه‌ای که در این میان دومی، نقش پررنگ‌تری را ایفا می‌کند؛ چرا که ایران و عربستان همسایه هستند و نمی‌توانند این واقعیت را تغییر دهند. از سوی دیگر هر دو کشور به شدت به سرنوشت کشورهای مسلمان و مسلمانان حساسیت دارند. هر چند به طوری طبیعی گاهی سیاست‌های دو کشور در تعارض با یکدیگر قرار می‌گیرد، اما هر دو ناچار هستند که با هم تعامل داشته باشند و موضوعات را از طریق گفتگو پیش ببرند.
ربیعی در توضیح اینکه آیا تأکید بن سلمان بر اینکه ریاض، اسرائیل را یک متحد بالقوه می‌بیند با تأکید او بر ضرورت گفتگو و حلوفصل مسائل با ایران در تعارض نیست، پاسخ می‌دهد که مسئله اسرائیل یکی از مسائل حساس در منطقه است و سیاست جمهوری اسلامی ایران هم در این زمینه روشن است؛ از ابتدای انقلاب تاکنون ایران اسرائیل را اساسا به رسمیت نشناخته است و دشمنی بین ایران و اسرائیل یک مسئله غیر قابل انکار و غیر قابل چشم‌پوشی است؛ طبیعتا باز شدن پای اسرائیل به منطقه به هر صورت منافع جمهوری اسلامی ایران را تهدید می‌کند. با توجه به این که بحرین و امارات روابط عادی با اسرائیل برقرار کرده‌اند، اگر بنا باشد که عربستان به عنوان بزرگ‌ترین کشور شبه‌جزیره هم به سمت عادی‌سازی با اسرائیل برود، پای دشمن ایران به شکلی کامل به خلیج فارس باز می‌شود؛ این مسئله بین ایران و عربستان تبدیل به یک تعارض می‌شود.
نکته‌ای که به نظر ربیعی نباید از آن غفلت شود این است که مسئله اسرائیل در بین جوامع اسلامی از اهمیت برخوردار است و لذا چنین اقدامی از سوی عربستان سعودی با توجه به ادعاهای برتری منطقه‌ای این کشور، علاوه بر اینکه مشکلاتی را در روابط ایران و عربستان ایجاد می‌کند، ممکن است تعارضاتی را در تثبیت جایگاه عربستان در منطقه جنوب غرب آسیا ایجاد کند.
حسین ربیعی در خصوص آینده روابط با ایران و عربستان، ضمن اشاره به این که روابط این دو کشور و در طول تاریخ، از زمان تأسیس پادشاهی سعودی، چه قبل و چه بعد از انقلاب، همواره با فراز و فرود همراه بوده توضیح می‌دهد که وضعیت فعلی نمی‌تواند برای همیشه پایدار باقی بماند و بر اساس تجربه، بالاخره روابط دو کشور به سمت کاهش اختلافات خواهد رفت و می‌توانیم انتظار داشت که دو کشور اختلافاتشان را دست‌کم به صورت موقت کنار بگذارند و مثل دو کشور عادی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند.
علیرغم این موضوع، این مدرس دانشگاه معتقد است که همکاری و دوستی میان دو کشور به مولفه‌های بیشتری نیاز دارد و دو کشور باید بتوانند منافع مشترکی را در سطح منطقه تعریف کنند و این مسئله در آینده نزدیک و قابل پیش‌بینی، ممکن نیست. اما می‌توان انتظار داشت که دو طرف از روابط عادی برخوردار باشند.
ربیعی در مورد پاسخ ایران به مواضع اخیر عربستان و بن سلمان، تأکید می‌کند که در سال‌های اخیر، هر زمان که عربستانی‌ها اعلام کرده‌اند که حاضر به گفتگو برای کاهش و حلوفصل اختلافات هستند، ایران از این موضع استقبال کرده و برای گفتگو و همکاری اعلام آمادگی کرده است. بنابراین دلیلی برای اتخاذ رویکردی منفی در مقابل این مواضع محمد بن سلمان وجود ندارد.
این پژوهشگر جغرافیای سیاسی در مورد نقش کشورهای کوچک این منطقه در تغییر نگاه عربستان سعودی معتقد است که کشورهای کوچک منطقه از ثبات و آرامش در منطقه و به خصوص از بهبود مناسبات کشورهای بزرگ‌تر استقبال می‌کنند؛ چه این که در دو سال اخیر هم کشورهای عمان، کویت و بعدتر قطر رابطه مثبت و خوبی با ایران داشتند و هم تلاش کردند برای کاهش اختلافات ایران و عربستان رایزنی کنند.
او معتقد است که به خصوص بهبود روابط ایران و قطر در این زمینه نقش مهمی داشته است و سفر ابراهیم رئیسی به قطر از این نظر حائز اهمیت است. ربیعی توضیح می‌دهد که کشورهای کوچک‌تر منطقه، تلاش‌های پیدا و پنهانی برای بهبود روابط این ایران و عربستان داشته‌اند و نقش سازنده‌ای ایفا کرده‌اند؛ چرا که کشورهای این منطقه، هم قدرت‌هایی مثل ایران و عربستان هم کشورهای کوچک‌تر، باید در کنار هم زندگی کنند و این موضوع گریزناپذیر است و نمی‌شود از این واقعیت فرار کرد. این کشورها به هرحال باید در درازمدت یاد بگیرند که با هم زندگی کنند، با هم کار کنند و منافع خودشان را در همگرایی و همنوایی با یکدیگر تأمین کنند.
به نظر ربیعی، اختلافات شدید کشورهای منطقه بیش و پیش از هر چیز به نفع قدرت‌های خارجی است تا جای پای خود را منطقه باز کنند و گسترش دهند و حضور نظامی خود را توجیه کنند. در حالی که مسائل میان ایران و عربستان، درون منطقه‌ای است و باید از راه همکاری و همفکری حل شود تا امنیت و ثبات پایدار در این منطقه ایجاد کند.
