دستبرد جدید ترکیه به مفاخر فرهنگی ایران، این بار خوشنویسی اسلامی/ وقتی غفلت مسئولان، به تاراج مفاخر فرهنگی کشور منجر می شود

چند سالی هست که دولت ترکیه به صورت جدی در پی ثبت مالکیت معنوی مفاخر فرهنگی ایرانی و اسلامی به نام خود برآمده و تا کنون نیز اقدامات متعددی در این رابطه انجام داده است. مثل تلاشی که در سال 97 برای معرفی ابوعلی سینا به عنوان یک شاعر ترک زبان انجام داد و حواشی فراوانی را رقم زد. این دولت حالا و در تازه ترین اقدامش می خواهد خوشنویسی اسلامی را به نام ترکیه در یونسکو ثبت کند.

به گزارش «بازتاب»، چندی پیش و پس از آنکه مسئولین ثبت آثار تاریخی و فرهنگی در وزارت میراث فرهنگی و گردشگری کشورمان، از ثبت جهانی خوشنویسی ایران در سال ۲۰۲۲ در یونسکو خبر دادند، به یکباره رسانه‌های کشور ترکیه‌ از ارسال پرونده هنر خوشنویسی اسلامی برای ثبت به عنوان میراث ناملموس یونسکو این کشور در سال ۲۰۲۰ خبر دادند؛ خبری که البته تازگی نداشت و پیش تر نیز مسئولان کشور ترکیه در این باره اقدامات مشابهی را انجام داده بودند.

به طور مشخص و در رابطه با تلاش ترکیه برای ثبت خوشنویسی اسلامی در یونسکو نکته اینکه وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه اوایل آوریل سال جاری از پیشنهاد یک اثر ملی و سه اثر بین المللی از سوی ترکیه برای ثبت در فهرست میراث ناملموس یونسکو در اجلاس سال 2021 خبر داده بود.

بر اساس این خبر «خوشنویسی؛ هنر زیبانویسی اسلامی» به عنوان اثری ملی و دو اثر «فرهنگ چای؛ هویت، مهمان نوازی و نماد تاثیرگذاری اجتماعی» «هنر ساخت و اجرای بالابان» به صورت مشترک با جمهوری آذربایجان و «سنت نقل حکایت های ملانصرالدین» به شکل مشترک با آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان از سوی ترکیه برای ثبت در فهرست جهانی میراث ناملموس یونسکو ارائه شده اند.

همانطور که اشاره شد، این اولین باری نیست که ترکیه ای ها چنین تلاشی را در دستور کار خود قرار داده اند و در سال 1397 نیز مسئولان دانشگاه پزشکی آنکارا با نصب مجسمه ای از ابوعلی سینا، حکیم، شاعر، جغرافی دان و فیلسوف بزرگ ایرانی در یکی از بیمارستان های زیر مجموعه خود وی را یک حکیم ترک زبان معرفی کردند.

مسئولان این کشور در همین قالب و در سال گذشته نیز اقدام به مصادره مالکیت معنوی دانشمند بزرگ ایرانی فارابی کردند و خانه موزه فارابی را با کمک مسئولان دانشگاه فارابی قزاقستان و شهرداری استانبول در کشورشان افتتاح کردند؛ رویه ای که نیاز به تکرار ندارد پیشتر و در مورد مفاخر و آثار فرهنگی دیگر ایرانی مثل مولوی، ابوریحان بیرونی، ملانصرالدین، قهوه خانه و… نیز تکرار شده بود.

با این همه جدیدترین اقدام آنها در مسیر مصادره مفاخر فرهنگی ایرانی – اسلامی و تلاششان برای ثبت خوشنویسی اسلامی به نام ترکیه در سازمان یونسکو که با شعار « قرآن در مکه نازل شد، در مصر تلاوت شد و در استانبول نوشته شده است» همانند دیگر اقدامات پیشین با اعتراضات صاحب نظران و فرهنگ دوستان ایرانی همراه شده است.

به طور مثال حمیدرضا قلیچ‌خانی، خوشنویس و پژوهشگر حوزه ادبیات و هنر ایرانی در گفت‌وگو با هنرآنلاین ضمن اشاره به پیش دستی ترکیه در مورد ثبت خوشنویسی به نام خود، افزود: خط تعلیق اولین خط ایرانی است و پس از آن خطوط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق به وجود آمد. این خطوط کاملاً مربوط به ایران هستند و می‌توانیم بدون دخالت کشورهای دیگر ابتدا آنها را ثبت ملی کرده و بعد به ثبت جهانی برسانیم، اما در این زمینه هم کوتاهی کرده‌ایم، بنابراین برای خنثی کردن اقدام ترکیه باید این خطوط کاملاً ایرانی به سرعت هر چه بیشتر ثبت شوند.

در همین باره جواد بختیاری یکی دیگر از خوشنویسان ایرانی ضمن انتقاد از غفلت مسئولان ایرانی به هنرآنلاین گفت: وقتی مسئول انجمن خوشنویسان بودم به صورت جدی پیگیر ثبت جهانی خوشنویسی بودم و کارهای مقدماتی آن انجام شد. در سال‌های ۹۴ و ۹۵ جلسات مختلفی برگزار شد اما با کوتاهی مسئولین مواجه شدم و این کار را پیگیری نکردند.

بختیاری افزود: افزود: ترک‌ها خوشنویسان بزرگی در خطوط نسخ و ثلث دارند که قرآن با آنها نوشته می‌شد و احتمالا مسئله ثبت خوشنویسی ترک‌ها نیز در این حوزه خواهد بود، زیرا آنها در نستعلیق حرفی برای گفتن ندارند. با این‌ حال هم‌اکنون راهی پیدا کردند که خوشنویسی به معنای عام آن را به نام خود ثبت کنند.

این همه نقد کارشناسان و صاحب نظران این حوزه به رخدادی که در آینده نزدیک قطعی خواهد شد، نیست و علی شیرازی خوشنویس دیگر کشورمان نیز در این باره گفته است: ترکیه به شدت از هنرمندان خوشنویس خود حمایت می‌کند درحالی‌که خوشنویسی در کشور ما با بی‌مهری مواجه است. درست است که کسی مانع کار خوشنویسان نیست؛ اما سازمان‌هایی که در زمینه ثبت این دستاورد بزرگ ایرانیان فعالیت دارند بسیار کم‌کاری می‌کنند و نتیجه این می‌شود که ترکیه دستاورد کشور ما را به نام خود ثبت کند.

تلاش جدید مسئولان ترکیه ای برای مصادره مالکیت معنوی یک هنر اصیل ایرانی در حالی در جریان است که نگاهی به تاریخ هنر خوشنویسی نشان می‌دهد، کشور ترکیه تا پیش از سده نهم و به قدرت رسیدن دولت عثمانی اساساً سابقه‌ای در این عرصه نداشته و این درحالی است که پیش از این زمان، هنر خوشنویسی و کتابت قرآن در ایران در اوج اعطای خود قرار داشته و نام‌آورانی را در این عرصه داشته است.

حالا و در چنین شرایطی بررسی ها نشان می دهد که متولیان فرهنگ و هنر ایرانی، با مشاهده تلاش های ترکیه ای ها به تکاپو افتاده اند تا از وقوع چنین رخدادی جلوگیری کنند؛ تکاپویی که به نظر بیشتر مصرف داخلی دارد و نباید چندان به نتیجه بخش بودن آن امیدوار بود.

اعتراضی که اخیراً محمدحسن طالبیان معاون میراث فرهنگی وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از آن سخن گفته و در این باره افزوده است: ثبت خوشنویسی از سوی کشور‌های مختلف قبلا نیز صورت گرفته است مثلا چین خوشنویسی چینی را در سال ٢٠٠٩ ثبت کرده و کشورهای عربی نیز برای سال ٢٠٢١، پرونده‌ای را با عنوان خوشنویسی عربی برای یونسکو ارسال کرده‌اند، چون طبق مفاد کنوانسیون مذکور، ثبت یک عنصر فرهنگی انحصار و مالکیت ایجاد نمی‌کند، اما اعتراض ما به پرونده «خوشنویسی اسلامی» ایرادی فنی است، به این معنا که صفت اسلامی‌اشاره به گستره‌ای بیش از محدوده ترکیه دارد و ترکیه نمی‌تواند از این عنوان برای پرونده خوشنویسی کشور ترکیه بهره ببرد.

همانطور که اشاره شد، به نظر نمی رسد تلاش های دیرهنگام متولیان فرهنگ و هنر ایرانی حالا دیگر اثربخش باشد و ترکیه ای ها هوشمندانه نقشه خود را برای مصادره یک هنر ایرانی اسلامی که ریشه های اصلی آن را باید در هنر ایرانی جست و جو کرد، عملیاتی خواهند کرد.

اتفاقی که بیش از اینکه یک حرکت فرهنگی و ارزشمند باشد، شبیه یک دستبرد فرهنگی است و اگرچه به خودی خود برای کشور و ملت ترکیه ارزشی را ایجاد نخواهد کرد، اما بی تدبیری و بی عرضگی مسئولان و متولیان مفاخر فرهنگی کشورمان را بیش از پیش نمایان می سازد.