حافظه تاریخی همدان در حال پاک شدن است
همزمان با روز «همدان»، (اول شهریور)، ۳۵ هنرمند و روزنامه‌نگارِ همدانی در نامه‌ای به شهرداری همدان درخواست تصحیح نقشه میدان مرکزی شهر را دارند، نقشه‌ای که به اعتقاد آن‌ها در حال پاک کردن بخشی از تاریخ معماری و شهرسازی ایران و حافظه تاریخی شهر همدان است.
پس از نامه اعتراضی امیرشهاب رضویان، کارگردان و مستندساز نسبت به تخریب و طراحی نقشه جدید میدان مرکزی همدان که روز ١٧ مردادماه ١٣٩٦ در ایسنا منتشر شد، این‌بار گروهی از هنرمندان و فرهنگ‌دوستان همدانی یا اصالتا متعلق به استان همدان که نام مهتاب کرامتی، پرویز پرستویی، احمدرضا درویش، عبدالله باکیده، پرویز اذکائی، هانیه توسلی، مسعود و سحر جعفر جوزانی و امیر شهاب رضویان نیز در بین آن‌ها به چشم می‌خورد، در نامه خود از مسوولان شهرداری، استانداری، اداره میراث فرهنگی و گردشگری و شورای شهر همدان درخواست بازنگری و تصحیح نقشه و عملیات عمرانی را کرده‌اند و و معتقدند برجسته‌ترین معماران و طراحان ایران و جهان به طراحی چنین میدانی با چنین مقیاس و عظمت، تاریخ و ویژگی‌های کالبدی علاقمند هستند و با تخریب‌های صورت گرفته، این فرصت به مرور از دست می‌رود.
در نامه‌ی هنرمندان که ، خطاب به سید مصطفی رسولی، شهردار همدان است، نوشته شده: «به دنبال جلسه برگزار شده با معاونت معماری و شهرسازی شهرداری همدان، شهردار محترم منطقه یک شهرداری همدان و جمعی از کارشناسان هنری، معماری، شهرسازی، گرافیک و روزنامه‌نگاری درخصوص طرح جدید پیاده‌راه شدن میدان مرکزی شهر، میدان امام(ره) مقرر شد موارد پیشنهادی طرح و ارائه شود.
بنابراین از جنابعالی و مقامات عالی شهرداری، تقاضا داریم به موارد مطرح شده التفات و عنایت ویژه داشته باشند تا بتوانیم در کنار هم شهری متناسب با عنوان آن یعنی «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» بسازیم و برگ زرینی برای نسل‌های آینده این دیار کهن رقم بزنیم.»
میدان امام خمینی (ره) همدان در گذشته
در ادامه‌ی نامه‌ی هنرمندان ۱۵ درخواست مطرح شده است؛
۱- اثر فرهنگی- تاریخی میدان امام خمینی(ره) در تاریخ ۲۲ تیرماه ۱۳۷۹ باشماره ۲۷۱۲ در فهرست آثار ملی ایران دقیقا با عنوان «اثر فرهنگی-تاریخی» به ثبت رسیده و هر گونه دخل و تصرف، تغییر و تخریب آن خلاف قانون است. با توجه به این اصل قانونی طرح ارائه شده باید بر این اثر فرهنگی- تاریخی تاکید کند و ارائه هر طرح و برنامه‌ای که بافت معماری و شهرسازی میدان امام (ره) همدان را متاثر از خود کند و تحت تاثیر قرار دهد نادرست و غیرقانونی است.
آنچه دلسوزان فرهنگی همدان درباره طرح ارائه شده می‌گویند آن است که این طرح، بافت اصلی معماری میدان و جداره‌های آن را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد و از آن‌جایی که پروژه‌ی میدان مرکزی همدان پس از ثبت شدن آن، یک اثر ملی شده است، بنابراین دیگرنمی‌توان آن را تنها مختص به مردم همدان دانست و لزوم دقت و نگاه پژوهشی برای بازسازی آن به عنوان یک پروژه‌ی ملی بسیار ضروری است. طرح پیاده‌راهشدن میدان از جمله اتفاق‌های خوب شهری در همدان است که بر حقوق عابران پیاده تاکید می‌کند و مصمم است اصل پیاده‌محور قرار گرفتن میدان را اجرایی کند. بنابراین در کلیت این طرح و اجرای آن باید دست مدیران عالی شهر را برای اتخاذ این تصمیم به گرمی فشرد.
۲- اهمیت موقعیت میدان مرکزی همدان را از یاد نبریم و این که شهری مانندهمدان به دلیل قرار گرفتن در چهارراه فرهنگ‌های مختلف و قدمت طولانی درسابقه‌ی مدنیت، از غلظت فرهنگی و پیچیدگی‌های فرهنگی ویژه‌ای در نوع خودبهره‌مند است. پیچیدگی در شهر، ایجاب می‌کند هنگام ایجاد فضاهای شهری به عنوان ظرف، بستر و کالبد پوینده‌ی این پیچیدگی، در مقابل نهایت سادگی وکم‌پیرایگی را در طراحی لحاظ کرد.
۳- میدان امام(ره) میدانی با سابقه‌ای تاریخی و هویتی در حدود یکصدسال درشهر همدان است. این میدان از زمان تاسیس یعنی حدود سال ۱۳۰۵ خورشیدی،حوادث تلخ و شیرین بسیاری را از سر گذرانده است. وجود سینما در جداره آن نیزبر هویت فرهنگی میدان تاکید ویژه‌ای دارد. بنابراین هرگونه تغییر در بافت و کف میدان امام همدان باید با تاریخ و هویت معماری و شهرسازی همدان همگون و همگام باشد.
۴- عدم وجود نگاه کلان به مجموعه میدان امام و خیابان اکباتان یکی از مهمترین معضلات این پروژه است. میدان جزیی کوچک اما بسیار مهم از کلیت مرکز شهرهمدان (رینگ اول) است. عدم وجود مطالعات چند بُعدی در محدوده مرکز شهرهمدان، سبب خواهد شد تا اصطلاحا ما دست به عمل چشم ببریم در حالیکه ازحال عمومی قلب و مغز غفلت کرده‌ایم.
۵- در حوزه عمل شهرسازی، انجام مطالعات ترافیکی و شبیه‌سازی ترافیکی یکپارچه در محدوده مرکز شهر همدان آن‌قدر ضروری به نظر می‌رسد که می‌توان آن‌را پاشنه آَشیل طرح پیاده‌راه‌سازی میدان و الگوی ترافیکی جدید آن قلمدادکرد.
(بی شک تغییر الگوی ترافیکی مرکز شهر و میدان پس از ۸۶ سال و ایجاد الگوی جدید نیاز به مطالعات عمیق، کامل و فناورانه ترافیکی دارد و این درحالی است که هنوز ایستگاه‌های تاکسی و اتوبوس جدید مشخص نشده است و نیاز به یک شبیه ساز سیستماتیک ترافیکی برای مرکز شهر همدان است. موضوع شبیه‌سازترافیکی پروژه، در حال حاضر برای پروژه‌های بسیار کوچک‌تر و کم اهمیت‌تر درسایر شهرهای کشور انجام می‌شود.)
۶- وجود طیف‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی به عنوان مخاطب فضای میدان ومرکز شهر، این نکته را ضروری می‌سازد که یک مطالعات اجتماعی و فرهنگی قبل از طرح‌ریزی پروژه از سویی و پس از طراحی پروژه، یک ارزیابی تاثیرات اجتماعی (اتا) از سویی دیگر در نظر گرفته شود تا حداقل مشکلات اجتماعی وفرهنگی را برای متراکم‌ترین بافت اجتماعی شهر ایجاد کند.
۷- بر اساس الگوهای پایه شهرسازی در طراحی فضاهای شهری، فارغ از مواردشکلی و فرمی که در آیتم‌های بعدی به آن پرداخته می‌شود، موضوع قرارگاه‌های رفتاری به عنوان اصل و اساس عملکردی فضای شهری شناخته می‌شود. با این توضیح که در پروژه‌هایی با این مختصات ابتدا قرارگاه‌های رفتاری جدید مشخص و تبیین می‌شود و سپس فرم و شکل برای محقق کردن آن طراحی می‌گردد که متاسفانه طرح فوق فاقد این اصل اولیه است.
۸- باتوجه به انتشار طرح پیاده‌راه شدن میدان نقدهایی بر آن از سوی کارشناسان و صاحب‌نظران مطرح شده است که اساس آن‌ها بدین قرار است: «بی‌پیرایگی وساده‌تر شدن طرح، پرهیز از زوایای تند و گوشه‌های تیز، کمتر شدن خطوط متقاطع و در نهایت استفاده از خطوط منحنی صرفا گرداگرد آب‌نمای مرکزی میدان.»
چرا که ساختار فعلی معماری این میدان پر از قوس و کمان است و هیچ سطح تیزو گوشه‌داری در آن تعریف نشده است، اما به تقلید از میادین تهران، نقشه‌ای پراز سطوح مثلثی برای کف میدان کشیده شده که با فرم ساختمان‌های شش‌گانه دور تا دور میدان همخوان نیست، فقط بازی سنگ است. و سیمان و کمترین جا رابرای فضای سبز در نظر گرفته است.
میدان امام خمینی (ره) در همدان در گذشته
۹-به شکل مشخص پیشنهاد می‌شود در دایره انتهایی منتهی به جداره‌های میدان خطوط متقاطع حذف و صرفا از سنگفرش ساده استفاده شود و همین اصل درلایه‌های دیگر منتهی به مرکز میدان تا آب‌نمای مرکزی با خطوط کمتر و منحنی اجرا شود. این امر از طرفی موجب صرفه‌جویی در بودجه اجرایی خواهد شد.
کاستن و پیراستن فضاها از عوامل اغتشاش بدون طراحی زیاد، بهترین اقدام ومداخله در بافت فضای شهری است.
در میدان امام، تنها برچیدن آسفالت و برخی عناصر مغشوش‌کننده‌ی بصری درجداره‌ها و جایگزین کردن یک بافت با سنگفرش کم‌نقش و کم‌طرح به آسانی موجب تغییرات اساسی و افزایش کیفیت فضایی میدان مرکزی شهر همدان خواهد شد. همچنان که در بسیاری از میادین مهم و معروف شهرهای جهان شده است.
از کف‌سازی میدان به قدر کافی صحبت شده است اما فارغ از بحث بسیار مهمِ طرح، اشاره‌ای به مصالح آن نشده است. گرانیت پرداخت نشده در ابعاد گوناگون به شکلی که در کف‌سازی محوطه‌ی آرامگاه ابوعلی‌سینا استفاده است شایدخوش‌فکرانه‌ترین گزینه برای کف‌سازی شهری مثل همدان با زمستان‌هایی برف‌گیرباشد.
۱۰- پایه سنگی وسط میدان همان‌طور که در تصاویر تاریخی مشخص است،بخشی از هویت و شناسنامه میدان بوده که به شکل ترکیبی از سنگ مرمر وگرانیت ساخته شده و بخشی مهم از هویت این میدان است. پیشنهاد می‌شود این پایه به شکل آب‌نمای مرکزی احیا و از نو اجرا شود.
۱۱-در طراحی فضاهای کالبدی، هر طرح و انگاره‌ای تناسبات فضایی و مکانی خاص خود را دارد که عدم مراعات آن موجب زشتی و نازیبایی در فضا است. نقوش و هندسه به مانند زبان و ادبیات برای اهل فن و کسانی که به نحو آن‌ها آشنا هستند، دارای معنی و نیز دستور زبانی اختصاصی خود هستند که عدم مراعات این نحو، موجب بی‌معنایی و در پی آن نازیبایی در شکل فضاها است.
شمسه بخشی از هویت معماری ایرانی است که عدم رعایت مختصات مکانی و فضایی خاص آن برعکس، موجب فقدان معنا و عدم تناسب در ساختار فضا است. جایگاه شمسه در معماری ایرانی اسلامی، در زیر گنبدها، در زیر سقف‌هاو به طور عمومی در ترازهای بالای سر است. به زیر آوردن شمسه، تنها به منظورایجاد نقش در کف و زیر پای عابران نه تنها به هویت و معنی بخشی در فضاکمکی نمی‌کند، که موجب اغتشاش در معنایافتن فضا نیز هست.
۱۲-اگر به عکس‌های قدیمی میدان مرکزی همدان نگاهی بیندازید متوجه شش معبر در مرکز میدان می‌شوید که دو طرف آن درختان کوتاه توت چتری و درباغچه‌های آن گل‌های اطلسی پایه‌بلند ایرانی کاشته شده بود، به گونه‌ای که همدانی‌های قدیمی به میدان، گلخانه و به شهر همدان، شهر اطلسی‌ها می‌گفتندو مهمترین تفرجگاه شهری دوران پهلوی اول تا اواسط پهلوی دوم همین میدان زیبابوده است. اولین آسیب به وحدت فرم این مجموعه در اواسط دهه ۴۰ با قطع درختان توت چتری و بر هم‌زدن فرم معابر شش‌گانه وسط میدان صورت گرفت، به گونه‌ای که تا امروز تکلیف رابطه فضای سبز میدان با دیگر عناصر کاربردی وترافیکی این محدوده نامشخص است.
۱۳-پیرو جلسه حضوری با حضور مسئولین ذیربط، لازم بود از میراث فرهنگی همدان نیز به عنوان سازمانی که وظیفه‌ی مواظبت از بناهای تاریخی شهر را دارد دعوت می‌شد تا جایگاه وظایف آن‌ها خاطرنشان شده و اخبار اقدامات ایشان درحفظ و نگهداری تاریخ این شهر مهم، شنیده شود.
این پروژه، ساخت پل و زیرگذر در شهر نیست که تنها سازمان شهرداری ومهندسین عمران و شهرسازان در آن وارد شوند بلکه سازمان میراث فرهنگی باظرفیت‌هایی نظیر کارشناسان و مرمت‌گران آثار و ابنیه که در درون خود دارد قطع‌به یقین بایستی جزو این تیم باشد. ضمن این که معماران زبده و شهرسازان خبرهنیز این مهم را بررسی کنند و آسیب‌های احتمالی را پیش‌بینی و مرتفع سازند.
۱۴-دغدغه‌ی هنرمندان و فرهنگ‌دوستان همدان این است که تلاش شود این میدان با فرم اصیل خود باقی بماند و برای همدانی‌ها و گردشگران احساس آن میدان قدیمی را زنده کند. برای رسیدن به این مهم شاید کف‌سازی سهم پنجاه‌درصدی رابازی کند و مابقی را جداره‌ها. جداره‌هایی که پس از تبدیل شدن این فضا به پیاده‌راه و حاکم شدن سکوت به جای صدای ترافیک، یقیناً بیشتر دیده خواهندشد. بازسازی پنجره‌های ناهمگون، گنبدها، شیروانی‌های ایزوگام شده!،حذف کولرها، احیای بالکن‌های دلنشین جداره‌ها، اصلاح برق‌کشی‌های مغشوش و غیراستاندارد روی بنا، نورپردازی سنجیده‌ی جداره‌ها در شب و … همچنین تغییرکاربری مغازه‌های میدان به فروشگاه‌های عرضه‌ی سوغات و صنایع دستی همدان، فرش، آنتیک، کتاب، عطاری، کافه، رستوران، سفره‌خانه و همچنین بازسازی اصولی فضای داخلی طبقات فوقانی بنا که اکثراً بلااستفاده و متروکه باقیمانده‌اند و واگذاری یا اجاره‌ی آن به هنرمندان و معماران شهر جهت ایجادآتلیه‌های جذاب در بافت تاریخی شهر ایده‌های مطبوع و ایده‌آلی هستند که بایستی دست‌اندرکاران شهر برای تحقق یافتن آن اهتمام بورزند.
۱۵- تخریب محوطه میدان، پاک کردن بخشی از تاریخ معماری شهرسازی ایران وحافظه‌ی تاریخی شهر همدان است، حتی اگر بنا بود تغییر و تحولی هم صورت گیرد و الزامات عملکردی، ترافیکی و شهرسازی هم این امر را اجتناب ناپذیرمی‌کرد که چنین به نظر نمی‌رسد، باز هم این اقدام یک حرکت شتابزده عمرانی،خشک و بسیار زشت و بی‌معنی می‌بود.
برجسته‌ترین معماران و طراحان ایران و جهان به طراحی چنین میدانی با چنین مقیاس و عظمت، تاریخ و ویژگی‌های کالبدی علاقمند هستند و با تخریب‌های صورت گرفته، این فرصت دارد از دست می رود و تنها با توقف موقت عملیات وبرگزاری فراخوان از معماران و طراحان شهری و بهره‌گیری از یک هیات خبره داوری شاید بتوان در جهت یک حرکت راهبردی و حرفه‌ای عمل کرد.
بیاییم برای ادامه‌ی این پروژه‌ی مهم از سلیقه‌های شخصی، عجولانه و غیرفرهنگی پرهیز کنیم و به مقوله‌ی «طراحی منحصربه‌فرد» با بهره‌جستن از تاریخ پر از نعمت این دیار بها بدهیم. بیاییم از الگوهای خوب شهر درس بگیریم. بی‌شک یکی ازبهترین مثال‌ها آرامگاه بی‌نظیر و باشکوه بوعلی‌سینا است. یک اثر معاصر که بامباهات و غرور برای آیندگان نیز به یادگار خواهد ماند.
بیاییم چیزی بسازیم که فاخر و ماندگار باشد و عنوان «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» را در عمل زنده کنیم نه در قالب شعار بر بنرهای نازل شهر.
طرح ارائه شده حاصل زحمت یک طراح است که به دلیل تعجیل مسوولان در ارائه یک طرح واجرای سریع آن، به کیفیت لازم نرسیده و در اینجا آنچه زیر سوال است توان طراح نیست، بلکه فرآیند مدیریتی‌ای است که بدون برگزاری مسابقه و فراخوان، دست به تغییری این چنین بزرگ در یک اثر مهم ملی می‌زند. از مسئولان عالی‌رتبه معماری و شهرسازی شهرمان و اعضای شورای شهر، خواهشمندیم به جای کن‌فیکون کردن کامل نقشه این میدان، فقط الگوی قدیم آن را ترمیم کنند و با بازسازی حوض و معبرهای شش‌گانه مشجر در وسط، خاطره میدان قدیم را زنده کنند و به منظور جلب مشارکت شهروندان، متخصصان و هنرمندان شهر، پیش از هرعملیاتی ماکت و نقشه طرح مورد نظر را در معرض دید عموم قرار بدهند و بابهره‌گیری از خرد جمعی به نتیجه‌ای بهتر برسند.
بودجه اضافی این عملیات را شهرداری همدان می‌تواند برای خرید معدود ساختمان‌های قدیمی شهر نظیر خانه «نراقی» و عمارت «جنانی» (مسافرخانه آبادان) که در معرض تخریب هستند، صرف کند، پیش از این شاهد حرکت خوب شهرداری در خرید عمارت «پوستی‌زاده» و تبدیل آن به فرهنگسرای «الوند» بوده‌ایم. دست همه مدیران، دست‌اندرکاران و دوستداران این کهن‌شهر را می‌فشاریم. »
به گزارش ایسنا، رونوشت این نامه برای استاندار همدان، معاونت معماری و شهرسازی شهرداری همدان، شهردار منطقه یک همدان، اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری و شورای شهر همدان نیز فرستاده شده است.
