کاهش آب چاه‌های حوضه زاینده‌رود بیشتر از یک رودخانه کامل است
یک پژوهشگر حوزه آب هشدار داد: کاهش برداشت آب از چاه‌ها و قنات‌های حوضه زاینده‌رود از کل جریان آب سالانه رودخانه زاینده‌رود و مجموع آب‌های انتقال یافته از کارون و دز به این حوضه بیشتر است.
سروش طالبی، پژوهشگر آب و توسعه ، گفت: اگر چه بحث رایج در ارتباط با مسائل آب حوضه زاینده‌رود عموما مربوط به خشکی رودخانه است، چالش‌های مرتبط با آب زیرزمینی، کوچک‌تر از مسائل آب سطحی نیست.
وی توضیح داد: از گذشته در شهر اصفهان و بلوکات آن از منابع آب زیرزمینی علاوه بر آب سطحی، برای مصارف مختلف استفاده می‌شده است. آب اغلب مادی‌ها (نهرهای منشعب از رودخانه) به صورت منقطع و دوره‌ای به اراضی می‌رسیده است، اما آب زیرزمینی همواره قابل استفاده بوده است که مابقی نیاز را برآورده می‌کرده است.
طالبی ادامه داد: آب زیرزمینی در این ناحیه با استفاده از چشمه‌های طبیعی و یا دست‌ساز، چاه‌های کم عمقی که با دست و یا حیوان آب آن را بیرون می‌کشیده‌اند، قنات و کِی که نهری برای زه‌کشی آب مازاد اراضی بالادست روستا و تامین آب برای اراضی پایین دست بوده، استحصال می‌شده است.
این پژوهشگر آب تاکید کرد: ارتباط میان آب زیرزمینی و جریان آب رودخانه از گذشته برای اهالی اصفهان شناخته شده بوده است. به طوری که محمد مهدی بن محمدرضا الاصفهانی در کتاب نصف جهان فی تعریف الاصفهان اشاره می‌کند که در تابستان که جهت زراعت برنج به بلوک لنجان آب زنده‌رود را می‌گیرند و آب از شهر و نهرهای آن قطع می‌شود آب چاه‌ها پایین رفته و روزی که آب و نهرها جریان می‌یابد همان روز نشر آن به چاه‌ها بروز می‌کند و آب روی به تزاید می‌گذارد.
طالبی تاکید کرد: اما با ورود تکنولوژی حفر چاه عمیق و پمپاژ از دهه ۴۰، به تدریج برداشت از آب زیرزمینی به شکل بی‌رویه‌ای افزایش پیدا کرد و در اواسط دهه ۸۰ به اوج خود رسید. با کاهش جریان آب رودخانه، کشاورزان منابع آب مورد نیاز خود را از طریق آب زیرزمینی جبران کردند و این موضوع بر تشدید برداشت از آب زیرزمینی تاثیر گذاشت.
وی تصریح کرد: دسترسی به آب زیرزمینی در بالادست سد زاینده‌رود در استان اصفهان، غرب و جنوب غرب شهر اصفهان و حاشیه رودخانه در شرق اصفهان بیشتر فراهم است و بسیاری از اراضی شرق اصفهان از آب زیرزمینی پایداری بهره‌مند نیستند. کشاورزان صاحب چاه در مناطق دارای آبخوان غنی توانسته‌اند حق جدیدی بر منابع آب ایجاد کنند و منافع گسترده‌ای ناشی از دسترسی دائمی به آب و امکان کشت‌های پرمصرف و سودآور، به دست بیاورند. همچنین تامین آب برای شهرها و صنایع حوضه نیز بهانه‌ای را فراهم می‌کرده است تا با حفر چاه‌های جدید دستبرد بیشتری به آب زیرزمینی زده بشود.
طبق اطلاعات آب قابل برنامه‌ریزی حوضه آبریز زاینده‌رود، مجموع آب قابل برداشت برای پایداری سفره‌های آب زیرزمینی این حوضه ۲ هزار و ۶۳۰ میلیون مترمکعب است؛ در صورتی که پروانه‌های بهره‌برداری صادر شده از سوی وزارت نیرو برای مصارف آب زیرزمینی این حوضه بیش از ۵ میلیارد مترمکعب است و علاوه بر این بسیاری از چاه‌های موجود نیز بدون پروانه هستند.
نمودار زیر نشان می‌دهد میزان برداشت آب از چاه‌ها و قنوات در حوضه زاینده‌رود در سال ۱۳۸۵-۸۶، ۳ هزار و ۹۳۹ میلیون مترمکعب بوده است و به دلیل محدودیت آبخوان‌ها، این میزان هر ساله کاهش یافته و در سال ۱۳۹۴-۹۵، به ۲ هزار و ۳۱۲ میلیون مترمکعب رسیده است. کاهش ۱۶۲۷ میلیون مترمکعبی مصرف آب از چاه‌ها و قنوات در حالی است که کل جریان آب سالانه رودخانه زاینده‌رود با تمامی آب‌های انتقال یافته از حوضه کارون و دز به آن، ۱۴۹۲ میلیون مترمکعب است و بنابراین میزان کاهش آب برداشت شده از منابع زیرزمینی بیش از حجم آب یک رودخانه زاینده‌رود بوده است.
تعداد چاه‌ها و قنوات حوضه زاینده‌رود و میزان برداشت آب آنها
(منبع: دفتر مطالعات پایه شرکت مدیریت منابع آب ایران)
این پژوهشگر آب افزود: برداشت بی‌رویه از آب زیرزمینی به اشکال مختلف بر وضعیت بهره‌برداری ناعادلانه از آب و جابه‌جایی آب از مصارف سنتی زاینده‌رود به مصارف جدید تاثیرگذار بوده است. منابع آب زیرزمینی در غرب حوضه تامین‌کننده آب رودخانه زاینده‌رود است و طی سالیان اخیر در مرکز و شرق حوضه در صورت جریان آب رودخانه، نفوذ به آب زیرزمینی اتفاق می‌افتد. به همین جهت با افت تراز آب دشت‌ها، جریان آب از چشمه‌ها به رودخانه در بالادست کاهش پیدا کرده است و در پایین‌دست نیز آب رودخانه به زمین نفوذ می‌کند.
بر اساس اطلاعات شرکت آب منطقه‌ای اصفهان، در سال‌های گذشته حدود ۴۰ درصد از مقدار آبی که از سد چم آسمان به دشت اصفهان وارد می‌شود، در طول مسیر رودخانه تا شبکه رودشتین، به زمین نفوذ می‌کند و به طور متوسط ۲۴ مترمکعب از آب در این محدوده از جریان رودخانه کاسته می‌شود که در نتیجه آب مورد نیاز به اراضی رودشتین نمی‌رسد و کشاورزان این محدوده را با مشکل مواجه می‌کند. از طرف دیگر تخلیه آبخوان‌ها علاوه بر تاثیر بر جریان رودخانه و حقابه‌داران آب سطحی، خشکی قنات‌ها و چاه‌های قدیمی بسیاری از بهره‌برداران را نیز سبب شده است.
طالبی توضیح داد: کاهش امکان برداشت از آب زیرزمینی موجب تشدید شرایط بحرانی در سال‌های خشک می‌شود. در طی چند دهه اخیر، کاهش بارش در حوضه زاینده‌رود در سال زراعی ۹۶-۹۷ و سال زراعی ۸۶-۸۷ بی سابقه و بسیار شدید بوده‌اند اما به دلیل تخلیه آب زیرزمینی دشت‌های حوضه آبریز زاینده‌رود و کاهش آبدهی چاه‌ها، قنات‌ها و چشمه‌ها از ۴.۲ میلیارد مترمکعب به ۲.۴ میلیارد مترمکعب اثرات خشکسالی سال ۹۶-۹۷ بسیار ملموس‌تر و شدیدتر بوده است.
