تاریخچه طرح انتقال آب دریای خزر

طرح انتقال آب دریای خزر به سمنان از جمله طرح‌های جنجالی است که سابقه مطرح شدن آن در دولت‌ها به دولت اصلاحات باز می‌گردد.

کم آبی، بحران آب، دریای خزر پر از آب، استان های درگیر با بحران کم آبی و …. مسئولان را دنبال حل مشکل کم آبی انداخت امری که به واسطه اقلیم خشک کشورمان همواره یکی از دغدغه‌ها بوده در دوره‌های مختلف تاریخی بوده است.

قرار گرفتن کشورمان در عرض‌های جغرافیایی پایین، بارش‌های به‌هنگام و نابه‌هنگامی که به علت دخل و تصرف انسان در طبیعت با تغییر کاربری زمین و ساخت غیر اصولی منازل مسکونی در مناطق مختلف جذب سفره‌های زیر زمینی و منابع آبی نمی‌شوند و از همه مهم‌تر الگوی مصرف نادرست و اصلاح نشده از جمله عواملی هستند که کم‌آبی و خشکسالی را در کشور تشدید می‌کنند.

طرح انتقال آب خزر به سمنان در آخرین روز‌های دولت اصلاحات در کارگروه بررسی تامین آب استان سمنان در تاریخ هشتم تیرماه سال ۸۴ با حضور عارف، معاون اول رئیس‌جمهور در دولت هشتم و وزیر وقت نیرو وقت به تصویب رسید و در پی آن، مصوبه هیئت دولت در سفر استانی سمنان در چهاردهم دی‌ماه سال ۸۹ به وزارت نیرو، ابلاغ و سرانجام این طرح در تاریخ سی‌ام خردادماه ۹۱ به شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران به‌عنوان مجری ابلاغ شد.

جزییات طرح انتقال آب خزر به سمنان چیست؟

این طرح به‌صورت ۲ خط لوله به طول ۱۶۰ کیلومتر از سواحل دریای کاسپین (خزر) در مجاورت نیروگاه نکا آغاز شده و پس از عبور از شالیزار‌ها و مناطق جنگلی در استان مازندران در مسیر خط لوله نکا- ری، امتداد و از منطقه دوآب وارد منطقه خطیرکوه در استان سمنان می‌شود؛ درنهایت با عبور از تونل چشمه روزبه در حوالی شهر شهمیرزاد به ۲ شاخه تبدیل می‌شود که یک خط لوله به سمت دامغان و شاهرود به طول ۱۷۲ کیلومتر و دیگری به سمت سمنان به طول ۱۳۲ کیلومتر کشیده خواهد شد. آنطور که شرکت آب نیرو اعلام کرده است هدف از اجرای این طرح، نمک‌زدایی و تصفیه ۲۰۰ میلیون مترمکعب آب از دریای خزر در سال و انتقال آن به شهر‌های فلات مرکزی در استان سمنان است که صرفا به مصرف شرب و صنعت می‌رسد.

دلایل سیاسی بر اجرای طرح پیشی گرفت

آذر ماه ۹۷ بود که احمد ربیعی مدیرعامل بنیاد آب دریای خزردر نشستی خبری با اشاره به تاریخچه این پروژه ملی گفت: این طرح یک‌بار در سال‌های ۸۸ تا ۹۰ توسط قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء (ص) مورد مطالعه قرار گرفت.

وی با بیان اینکه بر اساس این مطالعات حتی عملیات اجرایی پروژه انتقال آب از دریای خزر به فلات مرکزی ایران در سال‌های ۹۱ و ۹۲ انجام شد، اضافه کرد: لیکن به دلایل سیاسی و به بهانه ناکافی بودن مطالعات و کم‌اطلاعی مدیران ذیربط آن زمان از جزئیات این طرح و به تعبیر پروفسور کردوانی لجبازی برخی از عناصر محیط‌زیست ـ اجرای آن به تعطیلی کشانده شد.

مدیرعامل بنیاد آب دریای خزر با اشاره به پیگیری شدید مسئولان استان‌های کشور و نمایندگان وقت مجلس شورای اسلامی برای اجرای این پروژه ملی و تأثیرگذار برای توسعه کشور اظهار داشت: با تلاش‌ها و پیگیری‌های انجام شده، موضوع انتقال آب از دریای خزر به فلات مرکزی ایران مجددا در سال ۹۳ توسط شرکت مشاورین مهاب قدس وابسته به وزارت نیرو بازنگری و در سیر مراحل تصویب در وزارتخانه قرار گرفت.

رییس سازمان حفظ محیط زیست مانعی سر راه نمی‌بیند

مهر ماه سال جاری بار دیگر با نامه رییس سازمان حفاظت محیط زیست در خصوص نداشتن موانع محیط زیستی برای اجرای این طرح باز هم صدا مخالفان آن بلند شد.

آیا جنگل‌های هیرکانی نابود می‌شود؟

در این نامه آمده است که برای انتقال آب دریا در این طرح، لوله‌هایی به قطر دو متر در نظر گرفته شده که لازمه اجرای این خط لوله وسیع و قطور، حجم بزرگی از خاکبرداری و اجرای پروژه بزرگ عمرانی است که موجب خواهد شد، محدوده بزرگی از جنگل‌های هیرکانی، که میراث بشری هستند و به ثبت جهانی رسیده‌اند، از بین برود. یا این نکته مهم دیگر که بخش‌هایی از مسیر رانشی است و اساسا تثبیت خط لوله در آن‌ها ناممکن است؛ اما اگر هم ممکن شود، ارتعاشات ناشی از انتقال آب با فشار بالا در آن موجب بروز رانش خواهد شد و یا این نکته عجیب دیگر که مسیر انتقال آب دریا به کویر در بخش‌هایی با خط لوله انتقال فرآورده‌های نفتی و همچنین خطوط مخابراتی تلاقی دارد که سوای اشکال‌آفرینی، مخالفت دیگر مجموعه‌ها را در پی خواهد داشت.

از همه این موارد مهم‌تر، بند دهم نامه اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران است که یادآور شده این طرح پیشتر هم در سنوات گذشته به ایشان ارائه شده، مورد بحث و بررسی قرار گرفته و به دلیل تخریب گسترده در اکوسیستم جنگل‌های خزری تأیید نشده است. مخالفتی جالب توجه که ظاهرا برای سازمان حفاظت محیط زیست، به رغم نام پرطمطراق این سازمان، محلی از اعراب نداشته و ندارد!

مسعود تجریشی، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست  در واکنش به انتقادات به تصویب طرح انتقال آب خزر به سمنان به بیان توضیحاتی پیرامون کارشناسی های انجام شده پرداخت و اظهار کرد: در سالیان گذشته بسیاری از طرح‌هایی که وزارت نیرو درباره سمنان در نظر گرفته هیچ کدام موفقیت آمیز نبوده، به عبارت دیگر در این طرح ها کسانی که در مبدا بودند حاضر نشدند آب را به سمنان بدهند.

وزارت نیرو اعلام کرد هیچ راهی جز انتقال آب خزر به سمنان وجود ندارد

معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست در ادامه بیان کرد: در جمع بندی‌ای که وزارت نیرو حدود ۳ ماه پیش انجام داده اعلام کرده است که به لحاظ شرایط ناپایداری که هم اکنون برای سمنان وجود دارد هیچ راهی جز انتقال آب وجود ندارد بنابراین بررسی‌ها، محیط زیست باید جواب وزارت نیرو را طی دو ماه اعلام می‌کرد.

دو مسئله اصلی محیط زیست؛ مسیر انتقال آب و دیگری چگونگی برداشت آب از دریا بود

معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست در ادامه بیان کرد: در بحث محیط زیست که توسط ما به آن پرداخته شد دو مسئله اصلی داشتیم یکی مسیر انتقال آب و دیگری چگونگی برداشت آب از دریا که کارگروه‌ها را تشکیل دادیم و در نهایت موراد مربوط به مسیر انتقال آب از جمله اینکه پاک تراشی جنگل نباشد و تخریبی صورت نگیرد بررسی کردیم و مسیر پیشنهادی برای انتقال آب را معاونت محیط زیست طبیعی سازمان محیط زیست تائید کرد.

در طرح انتقال آب خزر به سمنان هیچ درختی قطع نمی‌شود

تجریشی در ادامه بیان کرد: در این طرح هیچ درختی قطع نمی‌شود و همان مسیر قبلی انتقال نفت را استفاده خواهیم کرد و اگر نتوانیم این شرط را اجرایی کنیم طرح لغو می‌شود که این مسائل شرط و شروط‌های اجرای این طرح است. در رابطه با برداشت از دریا هم یک مکان مورد توافق بود، ولی در عمق دریا اختلاف نظر وجود داشت که پروژه را زیر سوال نمی‌برد بلکه باید یک سری مدل‌های مشترک اجرایی شود.

اختلاف وزارت نیرو و محیط زیست در عمق برداشت آب

معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست در ادامه بیان کرد: در میزان برداشت از عمق دریا چیزی حدود ۵ تا ۷ متر مد نظر وزارت نیرو بود و مدنظر ما برداشت بالای ۱۰ تا ۲۰ متر بود که قرار شد ظرف یک ماه سر این موضع هم به توافق برسیم.

وزارت نیرو تمام الزامات محیط زیستی را قبول کرده است

وی در ادامه بیان کرد: این طرح الزامات بسیاری دارد که وزارت نیرو تمام الزامات محیط زیستی را قبول کرده و فقط بحث نقطه آبگیری باقی مانده است.

وزارت نیرو تعهد داده که خطوط انتقال و دکل برق نزند

معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست در ادامه در پاسخ به این سوال که با اجرای طرح انتقال آب از دریای خزر به سمنان برای جنگل های هیرکانی که ثبت است مشکلی ایجاد می شود یا خیر؟ اظهار کرد: با اجرای این طرح هیچ مشکلی برای جنگل‌های هیرکانی به وجود نمی‌آید. در برخی از نقطه ها گفته شد که باید خط انتقال برق را داشته باشیم، ولی در این مورد هم وزارت نیرو تعهد داده است که خطوط انتقال و دکل برق نزند و این خطوط انتقال برق هم زیر زمین قرار بگیرد.

محیط زیست ارجح بر هزینه است

تجریشی در ادامه بیان کرد: الزامات بسیاری را بر این طرح بار کرده ایم که هزینه طرح را بالا می‌برد، ولی از نظر سازمان محیط زیست؛ محیط زیست ارجح بر هزینه است.

مسعود تجریشی همچنین در یک برنامه تلوزیونی اعلام کرد: در این طرح ۴۰ هکتار درخت قطع می شود که در جای دیگر به جای آت کاشته می شود.

اما محمد درویش سخنانی متضاد با سخنان تجریشی به خبرنگار میزان درباره انتقال آب خزر به سمنان می گوید. در ادامه به بیان این سخنان می پردازیم.

وزارت نفت هنوز اعلام موافقت نکرده است

محمد درویش در پاسخ به این سوال که مسعود تجریشی اعلام کرده که در طرح انتقال آب خزر به سمنان هیچ درختی قطع نمی‌شود و همان مسیر قبلی انتقال نفت را برای انتقال آب استفاده خواهیم؟ گفت: در این باره وزارت نفت هنوز رسما اعلام نکرده است و رسما نامه‌ای مبنی بر موافقت عبور خط لوله آب از کنار خط گاز امضا و ابلاغ نشده است.

وزارت نفت باید به یک سری مسائل ایمنی در این انتقال آب توجه کند

وی در ادامه بیان کرد: علت آن هم این است که وزارت نفت باید به یک سری مسائل ایمنی در این انتقال آب توجه کند چرا که ممکن است که حفاری برای خط لوله‌ای که قطر آن دو متر است انجام می‌شود منجر به انفجارات ناخواسته شود و عوارض وحشتناک به وجود بیاورد که قابل پیش بینی نیست.

هنوز ابهامات زیادی در اجرای طرح انتقال آب از خزر به سمنان وجود دارد

وی در ادامه با بیان اینکه طرح انتقال آب از خزر به سمنان هنوز با ابهامات بسیار زیادی مواجه است اظهار کرد: موافقت مسعود تجریشی و سازمان محیط زیست با اجرای این طرح و اعلام اینکه تمام استلزامات زیست محیطی طرح اجرا شده نسبت به نامه‌ای که تجریشی به در ۶ شهریور ۹۸ به خامسی، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا در وزارت نیرو نوشته و خواسته تا ابهامات اجرای این طرح را روشن کند ابهامات زیادی وجود دارد.

این عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری در ادامه بیان کرد: بر اساس آخرین اقدامات انجام شده نه تنها ابهامات کمتر نشده بلکه مطابق آخرین جلسه سه معاون محیط زیست انسانی دریایی و طبیعی با دو مدیر کل این سازمان با نماینده‌های وزارت نیرو داشته اند ابهامات بیشتر هم شده است.

نتیجه مدل سازی تخلیه پرتاب دستگاه‌های آب شیرین کن مشخص نشد

درویش در ادامه درباره این ابهامات گفت: مثلا مشخص نشد نتیجه مدل سازی تخلیه پرتاب دستگاه‌های آب شیرین کن چیست؟ در صورتی که سازمان محیط زیست از وزارت نیرو درخواست کرده بود که نتیجه این مدل سازی را صراحتا به آن‌ها اعلام کند چرا که بر اساس این مدل سازی است که می‌شود نتیجه ارزیابی را اعلام کرد.

بررسی نتیجه مدل اثرات تجمعی طرح بر آب دریای خزر بر منطقه نکاح و امیر آب مشخص نشده است

وی در ادامه بیان کرد: ابهام دیگر این طرح این است که بررسی نتیجه مدل اثرات تجمعی طرح بر آب دریای خزر بر منطقه نکاح و امیر آب که جنب منطقه حفاظت شده و پارک میان پاله هست که ارزشمند و زیستگاه ماهی خاویار است هنوز اعلام نشده است.

هنوز عمق تلخابی که قرار است وارد دریای خزر شود مشخص نشده است

درویش افزود: هنوز درباره عمق تلخابی که قرار است وارد دریای خزر در منطقه میان پاله بشود به جمع بندی نرسیده اند که عمق باید چقدر باشد. در این موضوع وزارت نیرو می‌گوید عمق آن لازم نیست زیاد باشد، ولی سازمان محیط زیست می‌گوید باید این عمق حداقل ۳۰۰ متر باشد.

نامشخص بودن محل تخلیه پساب و محل برداشت آب

عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری در ادامه بیان کرد: در ارزیابی زیست محیطی این طرح هنوز محل تخلیه پساب و محل برداشت آب هنوز به استاندارد مشخصی نرسیده اند.

محل دپوی نخاله‌های مازاد ناشی از لوله گذاری مشخص نیست/قرار است جای دیگری لوله گذاری انجام شود

درویش در ادامه درباره سایر ابهامات اجرای طرح انتقال آب خزر به سمنان گفت: محل دپوی نخاله‌های مازاد ناشی از لوله گذاری مشخص نیست. خود مسئله محل دپوی نخاله‌ها نشان دهنده این است که قرار است جای دیگری لوله گذاری انجام شود و تخریب زیادی قرار است انجام شود؛ خاک برداری زیادی نیز قرار است انجام شود.

نوع گونه‌هایی که قرار است تخریب شود اعلام شده است که نوعی پارادوکس است

عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری در ادامه بیان کرد: نوع گونه‌هایی که قرار است تخریب شود اعلام شده است و مشخص شده که این گونه‌ها چه هستند و نه فقط تعداد گونه‌ها بلکه نوع گونه‌ها نیز اعلام شده است. اگر قرار است از مسیر انقال گاز بگذرد چطور نوع گونه‌هایی که قرار است تخریب شود مشخص شده و این امر بیانگیر این است که قرار است از یک مسیر دیگر این خط عبور کند.

اگر آب معدنی به سمنان بدهیم به مراتب ارزان‌تر درمی آید

درویش در ادامه افزود: این‌ها ابهاماتی است که وجود دارد و حل نشده و به گفته تجریشی هر متر مکعب آب با اجرای این طرح ۶۰ هزار تومان می‌شود واگر آب معدنی به سمنان بدهیم به مراتب ارزان‌تر درمی آید تا بخواهیم این پروژه را با هزینه گزاف انجام دهیم.

انتقال آب خزر به سمنان منطقه را از لحاظ پدافند غیر عامل با مشکل رو به رو می کند

وی در ادامه بیان کرد: انتقال آب خزر به سمنان باعث تخریب اکوسیستم خزر و تخریب پوشش جانوری و گیاهی جنگل های هیرکانی می شود و منطقه از لحاظ پدافند غیر عامل با مشکل رو به رو شود.

درویش افزود: با اندکی صرفه جوی در بخش کشاورزی و شرب در استان سمنان و تغییر چیدمان توسعه به نفع کاهش وابستگی معیشتی به زمین می توانیم کمبود آب سمنان را جبران کنیم سمنانی که الان هم متوسط سرانه آب در دسترس مردم از متوسط سرانه کشوری بالاتر است.

در سمنان کمبود آب نداریم

وی در ادامه تاکید کرد: در سمنان کمبود آب نداریم، چون متوسط سرانه آب در سمنان بیشتر از متوسط کشوری است.

روش‌های فنی برای کاهش تخریب پوشش گیاهی به تفکیک نوع گونه در این طرح ارائه شده است

درویش در ادامه در پاسخ به این سوال که آقای تجریشی اعلام کرده اند که با اجرای این طرح یک اصله درخت قطع نمی‌شود؟ گفت: معاون محیط زیست انسانی سازمان محیط زیست خودشان صورت جلسه‌ای که سه معاون سازمان خودشان امضا کرده اند را مرور کنند. در این صورت جلسه ارائه گزارش روش‌های فنی برای کاهش تخریب پوشش گیاهی به تفکیک نوع گونه ارائه شده است. اگر قرار است هیچ درختی قطع نشود چرا سه معاون سازمان محیط زیست دریایی طبیعی و انسانی محیط زیست و دو مدیر کل مازندران و سمنان این صورت جلسه را امضا کرده اند! که این میزان درخت قطع شود؟ که پارادوکس دارد.

وزارت نیرو وظیفه اش تخریب محیط زیست است

وی درباره آخرین موضع گیری سازمان محیط زیست درباره طرح انتقال آب گفت: سازمان محیط زیست در آخرین موضع گیری خود اعلام کرده که اگر وزارت نیرو واقعا نگران است درخواست خود را برای انتقال آب به سمنان پس بگیرد اگر مشاور وزیر نیرو آقای فاضلی با این پروژه مخالف است می‌تواند وزیر را متقاعد کند که پروژه را پس بگیرد که در پاسخ به آنها باید گفت درست است که امروزه عوام گرایی و گرفتن ژست های روشنفکری مد شده است در مقابل این اطلاعیه باید گفت: وزارت نیرو وظیفه اش تخریب محیط زیست است.

چرا سازمان محیط زیست جواب مثبت به طرحی که مخرب است می‌دهد

عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری در توضیح بیشتر گفت: سازمان متولی حفاظت محیط زیست چرا منتظر است که وزارت نیرو درخواستش را پس بگیرد. اگر دل سازمان محیط زیست برای طبیعت می سوزد چرا جواب مثبت به طرحی که مخرب است می‌دهد.

طرح انتقال آب تیشه به ریشه دریایی خزر زدن است

وی در ادامه بیان کرد: اصل ماجرا این است که دریای خزر آنقدر نابود شده که می‌گوید در آن شنا نکنید؛ فک خزری از بین رفته و بسیاری از ماهی ها از بین رفته اند و در این شرایط می‌خواهیم حقابه ۲۰۰ میلیون متر مکعب را وارد آن کنیم که تیشه به ریشه دریایی خزر زدن است. کیفیت آبزیان را به مخاطره می‌اندازد. سلامت آبزیان که استفاده می‌کنیم را به مخاطره می‌اندازد. درآمد صیادی را کاهش می‌دهد و موج بیکاری به راه خواهند انداخت.

اجرای این طرح همسایه‌ها را وادار به باج خواهی خواهد کرد

وی در ادامه تاکید کرد: اجرای این طرح همسایه‌ها را وادار به باج خواهی خواهد کرد که ممکن است همسایه ها یا بگویند باید خسارت بدهید و یا بگویند که ما هم می خواهیم این کار را انجام دهیم.

درویش بیان کرد: وزارت نیرو اصراری بر اجرای این طرح ندارد. اولین بار اسفندیار رحیم مشایی دستور تخصیص آب به سمنان را داده و این کار را وزارت نیرو در آن زمان انجام داده اند.

مخالفان نگران تغییر اکوسیستم دریای خزر هستند

مخالفان طرح می‌گویند اجرای این طرح برای محیط زیست دریای خزر و استان مازندران فاجعه بار است و در باره برهم خوردن اکوسیستم دریای خزر بعلت پمپاژ آب و تخلیه نمک هشدار می‌دهند. علاوه بر این‌ها صحبت از تغییر کاربری صد‌ها هکتار اراضی کشاورزی و تخریب جنگل‌های هیرکانی در مسیر لوله‌های انتقال آب هم است.

نمایندگان شمالی به صف مخالفین می‌پیوندند

روز ۲۲ مهر ماه بود که این طرح صدای نمایندگان مخالف را در صحن علنی مجلس بلند کرد.

نمایندگان معترض که اکثرا مربوط به شهر‌ها و مناطق شمال ایران می‌شدند با حضور در جایگاه هیات رئیسه مجلس، شروع به گفتگو با مسعود پزشکیان، نایب رئیس مجلس، که اداره جلسه را برعهده داشت کردند.

اندکی پس از آن تعداد دیگری از نمایندگان با در دست داشتن پلاکارد‌هایی با عنوان‌های “نه ملت به انتقال آب دریای خزر”، “استیضاح وزیر نیرو فوری”، “مردم اجازه نابودی دریای خزر را نمی‌دهند”، “انتقال آب دریای خزر”، “نابودی محیط زیست” و”بلای زاینده رود و ارومیه را بر دریاچه خزر تکرار نکنیم” به محل هیات رئیسه رفتند.

پروفسور کردوانی در جمع موافقان طرح؛ کلیه دریای خزر آب را شیرین می‌کند

پروفسور کردوانی جغرافی‌دان و پدر کویرشناسی ایران نیز در انتقال آب دریای خزر به سمنان را اقدامی معقول و به‌صرفه دانست و مخالفت محیط‌زیست و برخی کارشناسان که مدعی هستند شیرین کردن آب دریا و برگرداندن نمک به دریا، آن را شورتر می‌کند، رد کرد.

وی معتقد است: این مقدار نمک تأثیر چندانی در ۲۵۰ میلیون مترمکعب آب نخواهد داشت و حتی اگر نمک زیادی هم تولید شود، دریای خزر یک کلیه دارد که آب را شیرین می‌کند.

علیزاده کتک لاهیجانی معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی به طرح انتقال آب خزر به سمنان اشاره کرد و گفت: کل حجم آب خزر ۷۸ هزار کیلومتر مکعب است و میزان حجم آبی که قرار است در راستای اجرای این طرح از خزر کشیده شود سالانه ۲۰۰ میلیون متر مکعب است که این میزان نه در تراز و نه شوری آب تأثیری دارد، در واقع با این کار خزر خشک نمی‌شود.

به گزارش میزان،در شرایطی که زورآزمایی‌ها در دولت و مجلس ومحیط زیست و وزارت نیرو برسر انتقال آب ادامه دارد، باید منتظر ماند و دید که پس از ۱۴سال، زور موافقان طرح بر اجرای آن می‌چربد و یا سخن مخالفان به کرسی خواهد نشست.