بودجه آبی کفاف مصرف فعلی کشاورزی را نمی دهد

استاد دانشگاه تربیت مدرس معتقد است بودجه آبی کشور کفاف مصرف فعلی بخش کشاورزی را نمی دهد و باید برای حرکت به سمت حل بحران آب، رابطه دولت و مردم در زمینه مدیریت منابع آبی بازتعریف شود.

بحران آب که این روزها همه جا صحبت از آن است؛ به فصل تابستان محدود نمی شود و عواقب پنهان و آشکار آن به اشکال مختلف از جمله خشک شدن بخش عظیمی از تالاب ها و دریاچه ها و ممنوعه شدن اکثر دشت های کشور (سطح آب زیرزمینی در این دشت ها برای مدت طولانی روند نزولی داشته و از 609 دشت حدود 350 دشت به این مرز رسیده اند) خود را نشان داده است.
در شرایطی که صرفه جویی تنها راهکار حل این بحران تلقی می شود، این سوال پیش می آید که آیا منابع آبی به ویژه آب های زیرزمینی که براساس آمارهای متفاوت، به بیلان منفی حدود 6 میلیارد متر مکعب رسیده اند، با صرفه جویی به وضعیت گذشته برمی گردند؟ آن هم فقط با صرفه جویی در بخش آب شرب و صنعت که در مجموع حدود 8 تا 10 مصرف آب را به خود اختصاص می دهند.
وضعیت منابع مختلف آب (رواناب، نفوذی و سطحی)، میزان مصرف در سه بخش شرب، صنعتی و کشاورزی، راهکارهای کاستن از فشار روی منابع آب و پیامدهای بحران آب موضوع گفت وگوی خبرنگار علمی ایرنا با علی باقری دانشیار گروه مهندسی آب دانشگاه تربیت مدرس است.
این گفت و گو که در پژوهشکده مهندسی آب دانشگاه تربیت مدرس و در یکی از روزهای گرم تابستان انجام شد، بیان مکتوب دل نگرانی های یک دانش آموخته رشته مهندسی آب در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد از دانشگاه صنعتی شریف و دکتری مهندسی منابع آب از دانشگاه لوند سوئد/Lund، عضو هیات تحریریه دوفصلنامه آب و توسعه پایدار و نویسنده مقالات فراوان است که باور دارد: ریشه مشکل بحران آب رویکرد غلط به توسعه از ابتدای دهه 20 هجری خورشیدی بود که مبنای توسعه کشور، توسعه کشاورزی نهاده شد… مردم باید در سطح بالاتری فکر کنند و بدانند به عنوان کنشگر اجتماعی هم وظیفه ای بر عهده دارند… تصور این که دنبال اکسیر و میانبری برای حل مساله آب بگردیم، جز فرصت سوزی و از دست دادن زمان نتیجه ای ندارد. مساله آب از مسائل خیلی پیچیده است؛ نیاز به تفکر، پژوهش و مطالعه دارد و نباید انتظار داشته باشیم به زودی به جواب برسیم.

ایرنا: به عنوان اولین سؤال آیا در سطح همه منابع آبی با بحران روبرو هستم؟
باقری: پاسخ این سوال بستگی به تعبیر ما از بحران دارد. از نظر کارشناسان آب، کل مصارف باید در چارچوب آب تجدید شونده تنظیم شود. بخشی از آب در طبیعت سالانه از طریق باران تجدید می شود و در چرخه ای موسوم به چرخه هیدرولوژی می گردد. بخشی دیگر از منابع آبی طی صدها سال در طبیعت ذخیره شده است. از نظرهیدرولوژی اجازه داریم فقط از آب تجدیدشونده استفاده و مصارف خود را در چارچوب این حجم از آب تنظیم کنیم و آن هم نه از صد درصد آن. دلیل آن وجود عدم قطعیت در تحقق آب و لزوم تخصیص به سایر اجزای اکوسیستم و محیط زیست است. حفظ محیط زیست نه از روی سلیقه بلکه برای بقای انسان ها لازم است. از این رو در منابع علمی و بین المللی توصیه شده که حداکثر تا 40 درصد از منابع آب تجدیدشونده استفاده شود. در صورتی که میزان استفاده از منابع آبی به بیش از حد تجدید شونده برسد، با بیلان منفی در منابع آب روبرو می شویم. متأسفانه روند بهره برداری از منابع آب در کشور طی سال های متمادی بیشتر از ظرفیت منابع آب تجدیدشونده بوده است. یعنی از آب های پس انداز و بخش تجدیدنشونده آب های زیرزمینی مصرف کرده ایم؛ به همین دلیل اکنون سطح این آب ها در اکثر دشت های کشور به شدت پایین رفته است.

ایرنا: یعنی آب های تجدیدشونده برای مصارف ما کافی نبوده؟
باقری: این تعبیر درست نیست. در واقع مصارف ما از آب های تجدیدشونده بیشتر بوده است. اگر موضوع را از این منظر نگاه کنیم رویه ما نسبت به 50 سال قبل تغییر نکرده است. به عنوان مثال دشت رفسنجان در سال 53 ممنوعه شده بود یعنی سطح آب زیرزمینی در این دشت در آن زمان برای یک دوره ممتد روند نزولی داشت. این روند از آن زمان وجود داشته ولی طی سال های اخیر تشدید شده است. از نظر ریاضی این روند از آن زمان منفی بوده و هنوز هم منفی است. به عبارت دیگر اگر به روند فزونی مصرف بر تجدید منابع آب نگاه کنیم با مسأله جدیدی مواجه نیستیم. اما آنچه جامعه را درگیر کرده و همه از آن با نام بحران نام می برند؛ وضعیتی است که اکنون ذخایر آبی ته کشیده و آثار آن را ملموس حس می کنیم. در 50 سال قبل هم همین روند وجود داشت فقط در آن زمان ذخایر آبی هنوز پر و درک آثار کم آبی دور از ذهن بود.

***سهمیه آب محیط زیست را رعایت نکردیم
ایرنا: آثار کاهش سطح آب های زیرزمینی چیست؟
باقری: این آثار را در قالب پیامدهای ناشی از کمبود آب می توانیم بررسی کنیم. آب بخشی از اکوسیستم های طبیعی و آبی است و کم شدن و خشک شدن پیکره های آبی به نابودی اکوسیستم های آبی منجر می شود؛ مانند اتفاقی که برای دریاچه ارومیه و بقیه تالاب ها روی داده است. یعنی سهم آب محیط زیست را رعایت نکرده ایم. پیامد دیگر ناشی از پایین رفتن سطح آب زیرزمینی، نشست زمین و پیدایش فروچاله هاست. این موضوع تبعات مختلف دارد. یک اثر مشهود آن اثر تخریبی است که روی سازه ها می گذارد. آثار تخریبی این پدیده روی سازه ها و زیرساخت هایی مثل جاده ها و خطوط لوله همانند آثار تخریبی ناشی از زلزله است با این تفاوت که این پدیده به تدریج شکل می گیرد. از این رو به آن زلزله خاموش می گویند. اما مشکل مهم تر این است که این پدیده برگشت ناپذیر است. یعنی بعد از اینکه زمین نشست کرد حجم زیادی از خلل و فرج داخل بافت خاک که به عنوان ذخیره گاه آب زیرزمینی ایفای نقش می کردند از بین می رود و دیگر تحت هیچ شرایطی قابل برگشت و بازسازی نیست. یعنی حتی با بارش های زیاد هم، دیگر در بافت خاک ذخیره گاهی برای تشکیل سفره های آب زیرزمینی وجود نخواهد داشت. افت سطح آب زیرزمینی علاوه بر تبعات فیزیکی، پیامدهای اقتصادی و اجتماعی هم دارد؛ مانند نابود شدن سرمایه گذاری های انجام شده در بخش کشاورزی به ویژه باغات، مهاجرت های گسترده، بروز مناقشات مختلف و پیدایش مشکلات امنیتی و … .

***کاهش مصرف تنها یک راه مقابله با بحران آب است
ایرنا: راهکار کاهش مصرف در هر سه حوزه شرب و صنعتی و کشاورزی چیست؟
باقری: اینجا باید دو مفهوم را از هم متمایز کنم: دو مفهوم اساسی اثربخشی و کارایی. اثربخشی به انتخاب هدف و راه رسیدن به هدف برمی گردد و کارایی یعنی برای رسیدن به هدف چطور کارا تر عمل کنیم. اقداماتی که برای کنترل بحران آب صورت می گیرد و در دهه های اخیر نیز انجام شده بیشتر از جنس افزایش کارایی بوده. استفاده مجدد از فاضلاب، افزایش راندمان آبیاری و.. اینها فقط کارایی را بالاتر می برند و چه بسا اصلا هدف گیری را اشتباه انتخاب کرده باشیم. از زمانی که اولین برنامه عمرانی کشور در سال 1327 خورشیدی تصویب شد و ریل توسعه اقتصادی ایران را روی توسعه کشاورزی گذاشتند و در پی آن همه برنامه ریزی ها برای حمایت از توسعه با این رویکرد شکل گرفت، نیروی پیشرانی در کشور به راه افتاد که هرچند در آن زمان بزرگی آن به چشم نمی آمد، اکنون به بهمن عظیمی تبدیل شده و سهم قابل توجهی از اضافه مصرف منابع آب را به خود اختصاص می دهد. رویکرد اشتباه به توسعه، ما را به این وضعیت رسانده و نیروهای پیشرانی که آن زمان شکل گرفتند باعث شدند زیادتر از داشته هایمان مصرف کنیم. به عبارت دیگر در تمام این سال ها مفهوم اثربخشی را از نظر دور داشتیم. حتی اقداماتی هم که اکنون انجام می شود به این پیشران ها توجه ندارد و فقط روی کارایی تمرکز می کنند که چطور می توانیم راندمان استفاده از آب را در این مصارف افزایش دهیم. بیشتر این اقدامات نقش مُسَکن دارند نه درمان!
مثلا آبیاری تحت فشار فناوری است که احتمال دارد برداشت را کم کند، در مصرف انرژی تاثیر بگذارد اما مصرف آب را کاهش نداده یا حتی در بعضی موارد افزایش نیز داده است. زیرا راندمان گیاه را بالاتر می برد، تولید محصول بیشتر می شود این یعنی آب بیشتر مصرف می شود. ضمن اینکه اثر روانی داشته و کشاورزان به تصور اینکه آب کمتر مصرف می کنند، سطح زیرکشت خود را افزایش داده اند که باز به معنای افزایش مصرف است.

***سهم مصرف آب شرب و صنعتی نسبت به کشاورزی بسیار کم است
ایرنا: استفاده از پساب ها در کشورهای دیگر به اشکال مختلف انجام می شود آیا می توان با این کار بحران آب را بهتر مدیریت کرد؟
باقری: آب شرب از این جهت اهمیت دارد که از یک سو جمعیت بیشتری را تحت تأثیر قرار می دهد و از سویی دیگر برای تأمین آن باید آب خام را نصفیه کرد، به تاسیسات انتقال و شبکه توزیع نیاز دارد که همه اینها مستلزم هزینه های زیاد است. هر چه آب شرب کمتر مصرف شود هزینه هم کاهش می یابد. در مصارف شرب و شهری بین 80 تا 90 درصد از آبی که ما استفاده می کنیم به فاضلاب تبدیل شده و به حوضه برمی گردد؛ بنابراین از لحاظ بیلان آبی سهم مصرف خیلی قابل توجه نیست ولی از لحاظ هزینه ای اینطور نیست. علاوه بر این، سهم مصرف آب شرب و صنعت نسبت به کشاورزی خیلی کم است. مصرف شرب و صنعت 8 تا 10 درصد مصارف را تشکیل می دهد. این به معنای آن نیست که بقیه آن سهم مصارف کشاورزی است. ولی همچنان بخش کشاورزی سهم قابل توجهی از مصارف آب حدود 60 تا 80 درصد را به خود اختصاص می دهد. البته این ارقام تخمینی است و تا به حال اندازه گیری یا محاسبات دقیقی در مورد مصارف واقعی آب در بخش کشاورزی انجام نشده است. اهمیت صرفه جویی در مصرف آب و استفاده خردمندانه از آن بر کسی پوشیده نیست. صرفه جویی بر اساس تعالیم دینی و عقل و منطق همیشه باید باشد؛ اما نکته این است که وضعیت آبی ما در حال حاضر وضعیتی نیست که فقط با صرفه جویی بتوان از مشکلات آن خارج شد. روش هایی مانند تصفیه و استفاده مجدد از پساب هم از این قبیل است. در نتیجه فعالیت های جاری که عموما تمام مساله آب را فقط به روش هایی مانند استفاده مجدد از پساب یا صرفه جویی تقلیل می دهند؛ اعم از صرفه جویی در منازل یا مزارع، مقداری گمراه کننده است. زیرا آدرس اشتباه به مردم می دهد. در مردم این انتظار را ایجاد می کنند که با صرفه جویی مشکل کم آبی حل می شود. این کافی نیست، موتور محرک افزایش مصرف هنوز مهار نشده است. حال با روش هایی مانند استفاده مجدد از پساب و … فقط منابع آب جدید فراهم می کنیم در حالی که روند رشد مصرف همچنان سیر صعودی خود را دارد طی می کند. در نتیجه وقتی مشکل کم آبی حل نشود؛ مردم ناامید می شوند و حتی ممکن است اعتماد خود را به راهکارهای صرفه جویی و … از دست بدهند.

***همه مشکلات کشور با استفاده از آب قابل حل نیست
ایرنا: پس واقعا چطور باید این مشکل را حل کرد؟
باقری: بحث فراتر از این است که مثلا فقط دو وزارتخانه نیرو و جهاد کشاورزی بر سیاست هایی مانند صرفه جویی در مصرف، استفاده مجدد از پساب و افزایش راندمان و مانند آن تمرکز کنند. رویکردهای توسعه و به دنبال آن سبک و الگوی زندگی و فعالیت های اقتصادی باید تغییر کنند، پیشران هایی که قبل از این نام بردم، باید با وضعیت آبی و محیط زیستی ما منطبق شوند. باید بخشی از کشاورزی را کاهش دهیم، بودجه آبی ما کفاف این مصرف آب را نمی دهد.

ایرنا: امکان کاهش مصرف در کشاورزی نیست؟
باقری: نه کشاورزی این اندازه ظرفیت ندارد…

ایرنا: بیشتر توضیح می دهید؟
باقری: یعنی هر چقدر از فناوری استفاده کنیم، ممکن است مصرف آب در بخش کشاورزی کم بشود ولی این در حدی نیست که بودجه منفی در بیلان آبی کشور جبران شود. در مورد آمار بیلان منفی منابع آب زیرزمینی در کشور روایت های مختلفی است؛ اما این رقم را حدود 6 میلیارد متر مکعب در سال گفته اند.

ایرنا: ولی دراین میان، مقوله اهمیت امنیت غذایی و تامین مواد استراتژیک جهت خودکفایی در محصولات کشاورزی مطرح است.
باقری: بحث این است که مقداری آب محدود؛ یعنی آب تجدیدشونده داریم و معتقدیم هر فعالیتی باید در این بودجه قرار گیرد. اصطلاحا به این ظرفیت آبی ظرفیت برد یا طرفیت تحمل منابع آب (carrying capacity) گفته می شود. اولویت کشور را مسئولان باید تعیین کنند. این اولویت ها به فعالیت تبدیل می شوند و فعالیت ها باید براساس همین ظرفیت برد آب تنظیم شوند. اصل اول این است که برای موضوعات مهم کشور اولویت داشته باشیم. اگر امنیت غذایی اولویت کشور است، می توانیم آب را برای تامین آن اختصاص دهیم اما باید توجه داشت همه مشکلات کشور را با آب نمی توان حل کرد. برای حل مشکل اشتغال و سایر اولویت های کشور باید دنبال راهکارهای دیگری از سایر منابع باشیم. با توجه به خصوصیات منابع آب ایران، شاید عاقلانه تر آن باشد که فعالیت های اقتصادی مبتنی بر آب براساس حداکثر کارایی تعریف شوند. یعنی اینکه از آب باید بیشترین تولید را بگیریم، آن وقت لزوما بیشترین اشتغال را دیگر نمی توان از آب انتظار داشت. به هر حال هرچه اولویت کشور باشد، فعالیت های متناظر با آن را باید در قالب ظرفیت برد آب بودجه بندی کنیم.

***باید به سمت صنایع کم آب بر برویم
ایرنا: در حوزه مصرف صنعتی آیا می توان با تصفیه پساب های صنعتی مشکل را تا حدی حل کرد؟
باقری: صنایع به دو دسته کم آب بر و پر آب بر تقسیم می شوند. در مورد صنایع کم آب بر احجام خیلی بالا نیست و اصولا چنین صنایعی از آب به صورت نهاده در فرایند تولید خود استفاده معنی داری نمی کنند. در مورد صنایع پرآب بر معمولا منطقی تر آن است که آنها را در کنار دریا احداث کنند و از منابع آب دریا استفاده کنند. متأسفانه به دلیل رعایت نکردن اصول آمایش سرزمین در انتخاب محل برای صنایع پر آب بر جانمایی آنها بعضا در مناطقی اتفاق افتاده که به صورت موضعی فشار خیلی زیادی را به منابع آب محلی وارد کرده اند. هرچند در مجموع ارقام ملی، سهم مصرف صنایع نسبت به سایر بخش های اقتصادی بخصوص کشاورزی خیلی کمتر است؛ اما نباید از تاثیر موضعی آنها بر منابع آب محلی غافل شد.
بحث کیفیت آب مقوله دیگری است که در پساب های صنعتی و حتی خانگی وجود دارد و به کیفیت منابع آب و حتی گاهی به چرخه محیط زیست آسیب می زند. در این حوزه قوانین داریم؛ اما مشکل این است که قانون ضمانت اجرای خوبی ندارد یا به دلیل سازوکارهای معیوب اجتماعی و اقتصادی و … اجرا نمی شود. اگر بخواهیم بخشنامه ای موضوعی را قانونی بکنیم و انتظار داشته باشیم اجرا شود، این امر رخ نمی دهد. یکی از عواملی که اجازه نداده در این حوزه از آب، قانون درست اجرا شود، مولفه های اقتصادی بوده و منافعی که از اجرای قانون به بعضی می رسد و از بعضی سلب می شود و جلوی اجرای قانون گرفته می شود.

ایرنا: الگوی موفق داخلی برای کاهش مصرف کشاورزی و بالا آوردن سطح آب های زیرزمینی سراغ دارید؟
باقری: به این تعبیری که در سؤال شما اشاره شده است خیر. اما اگر بخواهم به الگویی اشاره کنم که با ایجاد سازوکارهای مناسب مبتنی بر مدیریت مشارکتی توانسته در مدیریت منابع آب توفیق حاصل کند، می توانم به الگوی مدیریت مشارکتی آب در شهر مجن از توابع شاهرود در استان سمنان اشاره کنم. در این شهر بهره برداران از حدود 50 سال قبل یک شرکت سهامی آبیاری تأسیس و منابع آب را خود مدیریت کرده اند و تاکنون پایدار مانده است. تمام فرایندهای مدیریتی در این نظام بهره برداری متکی بر بهره بردارهاست. در مراسم پنجاهمین سالگرد تأسیس این شرکت در سال 1391، رییس هیأت مدیره آن در سخنان خود گفت: ‘قطعاً نظام توزیع آب در شهر مجن در آینده نیز با مشکلات غیرقابل پیش‌بینی مواجه خواهد شد ولی نگرانی چندانی از بروز مشکلات جدید وجود ندارد زیرا شرکت آبیاری همانند آنچه تاکنون اتفاق افتاده به عنوان یک کانون پویا و از طریق خرد جمعی اعضاء، آنها را نیز حل خواهد کرد’. از این مثال می خواهم نتیجه بگیرم در مسائل اجتماعی موضوعی داریم به نام یادگیری اجتماعی؛ یعنی جامعه باید از اتفاقات اطرافش به درستی و به موقع مطلع شود و راه برخورد متناسب با آنها را به شکل درون زا بیابد. باید مکانیسم هایی در جامعه باشند که خودسازمانده با این مشکلات روبرو شوند. در سیستم های اجتماعی تغییرات مرتب روی می دهند اگر سیستم اجتماعی یادگیرنده باشد و به موقع تغییرات را درک کند و واکنش درخور نشان دهد، قادر است قبل از تبدیل مشکلات به بحران، راه چاره مناسب را اتخاذ کند. این یعنی یک جامعه پیشرو.

***رابطه دولت و مردم در مدیریت منابع آب باید بازتعریف شود
ایرنا: آیا منطور شما این است که مدیریت منابع آب باید به عهده خود بهره بردارها باشد؟
باقری: قضیه به این شکل صفر و یک نیست. در گذشته که استحصال آب از قنات بود و … جمعیت کمتر و فناوری محدودتر بود و همین باعث می شد از منابع آب بیشتر از ظرفیت، بهره برداری نشود. الان جنس مسائل آبی مختلف و پیچیده تر است. همکاری بین دولت و مردم باید باشد؛ اما این رابطه باید بازتعریف شود. ضمن اینکه این رابطه را در همه مناطق نمی توان یکسان تعریف کرد. میزان آمادگی مردم در مناطق مختلف برای پذیرش مسئولیت یکسان نیست. متناسب با آمادگی مردم برای پذیرش مسئولیت ها دولت هم باید ظرفیت و آمادگی لازم را برای واگذاری مسئولیت ها و نشستن در جایگاه ناظر به دست آورد. از وقتی آب در سال 47 دولتی شد؛ دولت به جای همه نشست و همه نقش ها را مانند پدر خانواده بر عهده گرفت. طی سال هایی که دولت این نقش را ایفا کرده مردم به تدریج قابلیت های خود را در مدیریت منابع آب از دست داده اند. از این رو برای ورود به مشارکت مردم در مدیریت منابع آب ساختارهای موجود، کنشگران و روابط بین آنها به بازتعریف و بازسازی و حتی ظرفیت سازی و توانمندسازی نیاز دارند.

***احتمال بروز درگیری بین کشورها بر سر منابع آب وجود دارد
ایرنا: آیا در این منطقه به دلیل خشکسالی های دیرینه و اینکه سرچشمه بخشی از رودها و منابع آبی مشترک در خارج از کشورها قرار دارد، در آینده نزدیک درگیری هایی بر سر منابع آبی داریم؟
باقری: آب های مشترک در دنیا گاه باعث وفاق و گاه موجب مناقشه ها شده اند. در بعضی رودخانه های بین المللی مانند دانوب که حوضه آبریز آن بین 18 کشور مشترک است، همکاری ایجاد شده است. اما در این مثال وضعیت با منطقه ما متفاوت است. در آن کشورها کمتر از آب رودخانه استفاده مصرفی می کنند وبیشتر برای کشتیرانی کاربرد دارد. در نتیجه تضاد منافع در مصرف آب بین ذی نفعان کمتر به چشم می خورد. اما در خاورمیانه استفاده از آب به صورت مصرفی و عمدتا در کشاورزی است؛ اگر به این شکل پیش برود، به طور بالقوه می تواند مناقشه ها بر سر آب تشدید شود. به منظور پرهیز از این مسأله، باید هرچه بیشتر به فکر آن باشیم که آسیب پذیری خود را نسبت به کم آبی کاهش دهیم. در مناطق مرزی که از نظر منابع آب به رودخانه های ورودی وابسته هستند افزایش وابستگی به کشاورزی یعنی وابستگی بیشتر به آب ورودی و این یعنی پتانسیل بیشتر برای مناقشه بر سر کم آبی.

***مساله آب در دانشگاه ماهیت بین رشته ای و فرارشته ای یافته است
ایرنا: دولت ها در این سال ها چقدر از ظرفیت دانشگاه برای استفاده بهتر از منابع آبی استفاده کرده اند؟
باقری: هم زیاد، هم کم. تا قبل از دهه اخیر و به ویژه در دوره موسوم به دوره فراوانی آب، مساله آب بیشتر در قالب مساله ای فنی دیده می شد و جنس آن مهندسی بود. از همین رو سازوکار دانشگاه های ما هم در جهت تربیت نیروهای مهندس شکل گرفته بود. خروجی دانشگاه ها هم مهندسانی در خدمت جریان فکری غالب یعنی بهره برداری بیشتر از آب بودند. از این جهت دانشگاه ها در مسایل آبی مشارکت زیادی داشته اند.
ولی جنس مسائل آب در دهه اخیر تغییر و ماهیت چندوجهی اجتماعی، سیاسی و امنیتی پیدا کرده است. در مسائل امروز نگرش های صرفا متکی بر تفکر مهندسی دیگر پاسخگو نیست. مسائل به نوعی بین رشته ای و حتی فرا رشته ای شده اند. متأسفانه دانشگاه های ما برای برخورد با این گونه مسائل ظرفیت و آمادگی لازم را ندارند. از این جهت نه نیروهای کافی در دانشگاه ها آموزش دیده اند و نه ظرفیت سازی مناسبی در دانشگاه ها شکل گرفته است. اگر هم افرادی هستند که در این موضوعات کار می کنند، کارها انفرادی است و تجمیع نشده است. در دستگاه اجرایی هم تفکر غالب همچنان دنبال پیدا کردن راه حل مسایل با همان روش های سنتی است؛ در نتیجه اصلا تقاضا برای حل مسائل از طریق روش های مبتنی بر تفکر نوین ایجاد نشده است. گزینه هایی که در حال حاضر دارند روی آنها کار می کنند مانند شیرین کردن آب دریا و انتقال آن به استان های مرکزی، جستجو برای منابع آب ژرف، افزایش راندمان های آبیاری و … هنوز به دنبال آن است که فقط از طریق فناوری مشکلات کم آبی را حل کند بدون آن که به تغییر الگوهای توسعه توجه کنند و تلاش نمایند تا در سیستم های اجتماعی قابلیت مهار پیشران های مولد افزایش مصرف آب را ارتقا دهند. در حوزه های غیرمهندسی به معنای واقعی کلمه تقاضای معنی داری شکل نگرفته است که بخواهند از دانشگاه ها کمک بگیرند و اثر معنی داری داشته باشند. از این منظر در این حوزه ها دانشگاه ها مشارکت معنی داری در مسایل آبی نداشته اند.

***روش های استحصال منابع آب جوی ناپایدار است
ایرنا: آیا استحصال منابع آب جوی یا باروری ابرها روش های مفیدی برای حل مساله آب است؟
باقری: اولا بارور کردن ابرها حجم قابل توجهی ندارد…

ایرنا: مسئولان وزارت نیرو معتقدند میزان بارش را 30 درصد افزایش می دهد…
باقری: دستکم تاحالا فناوری هایی که استفاده شده اطمینان پذیری زیاد نداشته است و هم روی حجم بارش آن نمی توان حساب کرد. ولی حتی اگر فرض کنیم اینطور باشد، با این روش ها در واقع نیروهای پیشرانی را تقویت می کنیم که تا به حال همین مکانیسم های شکل گیری مشکلات را جلو برده است. یعنی بازهم توسعه کشاورزی و صنایع آب بر و افزایش مصرف آب و … مشکل موقتی حل می شود ولی این موتور همینطور ادامه می دهد و مدتی بعد دوباره مشکل باز می گردد. از اینها گذشته خداوند عالم تعادلی را در این نظام خلق کرده است. چرخه آب در طبیعت در یک حوضه آبریز بخشی از این نظم است. با این کارها خیلی در این نظم طبیعت دستکاری می کنیم که بعضی وجوه آن ناشناخته است. اینها روش هایی ناپایدار است که مشکل را مقطعی حل می کند ولی در درازمدت پایداری ندارد. از سویی دیگر حجم آب در طبیعت ثابت است. باروری ابرها و بارش اجباری در یک منطقه به معنی کاهش بارش در منطقه ای دیگر است.

***اکسیری برای حل بحران آب وجود ندارد/ضرورت ارتقای سواد آبی مردم
باقری: در پایان دوباره یادآوری می کنم ریشه مشکل بحران آب رویکرد غلط به توسعه بوده است. شاید در نگاه اول مردم خود را واجد ایفای نقشی مشخص در برنامه های توسعه ندانند و تصور شود همان طور که تبلیغ می شود برای کاهش فشار کم آبی فقط باید به صرفه جویی در مصرف آب در خانه و محل کار بسنده کنند. اما واقعیت آن است که مردم باید در سطح بالاتر نیز فکر کنند و بدانند به عنوان یک کنشگر اجتماعی هم وظیفه ای بر عهده دارند. فعالیت های فردی به تنهایی جوابگوی حل مشکل آب نیست. برای حل مشکل کم آبی به کنش های جمعی در مقیاس منطقه ای و ملی نیاز داریم. مهم است که سواد آبی مردم بالا برود و در انتخاب های اجتماعی و سیاسی خود براساس سواد آبی انتخاب و قضاوت کنند. درواقع مردم می توانند از این طریق به روشی غیرمستقیم برنامه ریزی های توسعه را تحت تأثیر قرار دهند و آنها را با الگوهای صحیح منطبق نمایند. در سطوح ملی و دولتی هم توجه به اصلاح ساختارها، ایجاد ظرفیت در نهادهای مدنی و کمک نهادهای مدنی به دولت مهم است.
تصور این که دنبال اکسیر و میانبر برای حل مساله آب بگردیم، جز فرصت سوزی و از دست دادن زمان نتیجه ایگری ندارد. مساله آب از مسایل خیلی پیچیده است؛ نیاز به تفکر، پژوهش و مطالعه دارد و نباید انتظار داشته باشیم به زودی به جواب برسیم.