آیا پول ایالات متحده جایگاه اول را از دست می‌دهد؟
شمار کشورهایی که بنا دارند دلار را از مبادلات خود حذف کنند، ماه به ماه بیشتر می‌شود. آیا این به معنای افت تسلط دلار است؟ در اینکه غلبه دلار بر اقتصاد جهان کمتر شده، تردیدی نیست، اما اولا دلار همچنان قوی است و دوما هنوز تعداد وفاداران به پول ایالات متحده قابل توجه است.
به گزارش بازتاب به نقل از اعتماد، با این همه، سیاست خارجی دولت امریکا و سیاست‌های اقتصادی بزرگ‌ترین اقتصاد جهان، فرصت‌هایی را برای مخالفان و متضرران استیلای دلار فراهم می‌آورد. ایران به همراه کشورهایی چون روسیه، چین، ترکیه و حتی اتحادیه اروپا و برخی اقتصادهای کوچک‌تر به دنبال بهره بردن از همین فرصت‌ها هستند.فعلا دلار دوم سوم بدهی‌های بین‌المللی را در اختیار دارد، قیمت‌های نفت و گاز و تقریبا همه‌چیز به دلار بیان می‌شود و دزدان دریایی سومالی، برای کنار آمدن با دولت‌ها و شرکت‌ها، دلار طلب می‌کنند، اما اگر صبور باشیم، اوضاع دگرگون خواهد شد.
نشانه روسی- ایرانی
ایران و روسیه که هر دو از سوی ایالات متحده تحریم شده‌اند، از جمله مهم‌ترین کشورهایی هستند که می‌خواهند مبادلات خود را با پول ملی انجام دهند. در دیدار اواخر هفته گذشته روسای بانک‌های ایران و روسیه، یکی از موضوعات مورد بحث استفاده از ارزهای ملی در روابط تجاری دو کشور بود.
پیرو ملاقات اخیر روسای جمهور ایران و روسیه در تهران برای ارتقای روابط تجاری و مالی طرفین، رییس کل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران به منظور مذاکره در رابطه با ارتقای روابط بانکی و مالی دو کشور در راس هیاتی به روسیه سفر و با رییس کل بانک مرکزی روسیه ملاقات کرد. در این ملاقات، در رابطه با مسائل مختلفی از جمله استفاده از ارزهای ملی در روابط تجاری دو کشور، استفاده از سیستم‌های پیام‌رسانی مالی دو کشور، افزایش سطح روابط کارگزاری دو کشور و تامین مالی پروژه‌های عمرانی و توسعه‌ای کشور بحث و تبادل نظر شد. نابیولینا، رییس کل بانک مرکزی روسیه، ضمن استقبال از مباحث مطرح شده توسط عبدالناصر همتی، رییس کل بانک مرکزی ایران ابراز امیدواری کرد همکاری‌های شبکه بانکی دو کشور در قالب نقشه راه مورد توافق طرفین در آینده نزدیک گسترش یابد. براساس توافق طرفین، مقرر شد مذاکرات فنی و تخصصی توسط تیم‌های کارشناسی دو طرف تا حصول نتیجه در حوزه‌های فوق پیگیری شود. اما ایران و روسیه تنها کشورهایی نیستند که در این مسیر گام برداشته‌اند.
شاهدان تغییر
حدود سه ماه پیش، مسکو و پکن اعلام کردند با توجه به رشد فزاینده مبادلات تجاری روسیه و چین، سهم دلار در توافقات کاهش یافته است. چین که بزرگ‌ترین شریک تجاری روسیه است، بیش از 15 درصد از مبادلات بین‌المللی روسیه را در اختیار دارد. بر اساس گفته‌های مقام‌های دو طرف، روبل و یوان مورد علاقه شرکت‌های دو کشور نیز هستند؛ البته سهم ارزهای ملی در تبادلات هنوز کم است، اما مسیر برنامه‌ریزی‌شده، معانی مهمی دارد.
بر اساس اعلام‌های رسمی، در سال 2017 میلادی، حدود 10 درصد از واردات چین از روسیه به روبل پرداخت شده و در سوی مخالف، 15 درصد صادرات چینی به یوان پرداخت شده است. این در حالی است که تنها 3 سال پیش از آن، این ارقام به ترتیب، 2 و 9 درصد بود.
نکته مهم این است که این داده‌ها، شامل نقل‌و‌انتقالات از طریق بانک‌های امریکا، بریتانیا یا اتحادیه اروپا نمی‌شود و این به آن معناست که کنترل غرب بر معاملاتی از این دست کاهش داشته است. مهم‌تر اینکه چنین مبادلاتی از طریق سوییفت انجام نمی‌شود. بر اساس اعلام مسکو، مبادلات دو کشور از سال 2010بر مبنای یوان، از 2.7 تریلیون روبل معادل حدود 45 میلیارد دلار گذشته است. شاید از همه اینها مهم‌تر این باشد که حالا نرخ برابری روبل و یوان بر پایه تقاضا و بدون توجه به ارزش دلار، تعیین می‌شود.
رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه نیز همین یک ماه قبل گفت که در نظر دارد دلار را در مبادلات تجاری با ایران و چین حذف و در عوض از ارزهای ملی استفاده کند. مقام‌های دولت او در رابطه با تجارت با چند کشور دیگر نیز همین مساله را تکرار کرده‌اند. او گفته بود: «مرتبط کردن تجارت جهانی با دلار امریکا روز به روز به مشکل بزرگ‌تری تبدیل می‌شود.» مولود چاووش اوغلو، وزیر خارجه او هم در ونزوئلا گفته بود: «دولت امریکا از دلار به عنوان یک ابزار حمله استفاده می‌کند.»
در میانه شهریور، رییس کل بانک مرکزی ایران هم در یادداشتی نوشت: «در جریان نشست سه‌جانبه ایران، روسیه و ترکیه، مبادله با پول‌های ملی طرفین با هدف حذف دلار و کلا توسعه روابط تجاری و اقتصادی محور مذاکرات و توافقات با دو کشور همسایه بود.» حتی کشورهایی مانند پاکستان هم در مبادلات تجاری مثلا با چین، دلار را کنار گذاشته‌اند، اما شاید جالب توجه‌تر از همه این موارد، رویه اتحادیه اروپا باشد. اتحادیه اروپا بهار امسال پس از تهدید واشنگتن مبنی بر هدف قرار دادن شرکت‌های اروپایی همکار ایران، امریکا را تهدید کرد که دلار را از تبادلات خود کنار خواهد گذاشت.
در کاهش نفوذ
با افزایش میل کشورها برای کنار گذاشتن دلار، نفوذ پول امریکا کاهش یافته است. عمده کشورهایی که بنای حذف دلار از تجارت خود را دارند، دشمنان ایالات متحده یا کشورهایی هستند که در دوره ریاست دونالد ترامپ تحت فشار سیاست‌های امریکا قرار گرفته‌اند، اما مساله آنها تنها رقابت‌های سیاسی یا ژئوپولتیک نیست.
داستان کاهش محبوبیت دلار از بحران مالی سال 2008 آغاز شد. وقتی وام‌های مسکن در امریکا بحران ایجاد کردند، همه جهان گرفتار شد چراکه نظام مالی جهان وابسته به دلار بود. از سال 2010 که بحران در حال کنترل شدن بود، زمزمه‌ها علیه دلار بیشتر شد. در ژوئن 2010، شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل در گزارشی گفت بر لزوم شکل‌گیری «یک نظام ذخیره جدید در جهان» که تنها به دلار امریکا وابسته نباشد، تاکید کرد. کمی پیش از آن، رییس‌جمهور وقت فرانسه، نیکولا سارکوزی در نشست داووس پافشاری کرده بود که ذخایر جهان نباید بر یک پول تکیه کند.
8 سال پس از آن موضع‌گیری‌ها، دلار هنوز مهم‌ترین ارز دنیاست که 60 درصد ذخایر ارزی بانک‌های مرکزی و نیمی از مبادلات بین بانکی را پوشش می‌دهد. با این همه، دور تازه حملات به پول «عموسام»، تنها وابسته مسائل مالی نیست. حالا استفاده امریکا از این ابزار در سیاست خارجی بیشتر کانون اعتراض است.
پیتر کوی، چهارشنبه هفته گذشته در مطلبی با عنوان «استبداد دلار امریکا» در بلومبرگ نوشت: «در بطن امور مالی جهان، پارادوکسی نهفته است. سهم ایالات متحده از اقتصاد جهان طی چند دهه کمتر شده و حالا پرزیدنت ترامپ از نقش سنتی امریکا به عنوان رهبر جهان آزاد نیز در حال عقب‌نشینی است. با این همه، دلار امریکا همچنان- چنان که برخی می‌گویند- قادر مطلق مانده است…اما نشانه‌هایی از رهایی از این تناقض در حال ظهور است.» کوی می‌نویسد: «رهبران سیاسی‌ای که زمانی این هژمونی را پذیرفته بودند، در حال تغییرند. ژان-کلود یونکر، رییس کمیسیون اروپا در ماه سپتامبر گفت اینکه شرکت‌های اروپایی برای خرید هواپیماهای اروپایی، از ارز امریکا استفاده می‌کنند، مضحک است.» نویسنده در ادامه نوشته خود می‌گوید: «اینها خبر خوبی برای امریکا نیست. اگر دلار کنترل خود را از دست بدهد، ایالات متحده هنگام فقدان اعتماد، آسیب‌پذیرتر خواهد شد…افت اعتماد به دلار همچنین به عنوان نماد انزواگرایی امریکا دیده خواهد شد… اضمحلال واقعی دلار دهه‌ها زمان خواهد برد، اما امریکا نمی‌تواند از این وضعیت خوشحال باشد.»
نویسنده بلومبرگ معتقد است: «فوری‌ترین خطر برای ایالات متحده این است که در صورت تضعیف نفوذ دلار، امریکا بیش از اندازه، روی تحریم‌های مالی به‌ویژه درباره ایران و کشورهای همکار او حساب خواهد کرد.» قدرت دلار در جهان، اخیرا تضاد دیگری را هم به وجود آورده است. دلار جهانی، نیازمند کسری تجاری در امریکاست و ترامپی که عاشق تحریم است، از کسری تجاری نفرت دارد. اقتصاددان امریکایی- بلژیکی، رابرت تریفین، در سال 1959 میلادی به این نتیجه رسید که تامین دلار مورد نیاز جهان توسط امریکا با کسری تجاری این کشور برابر است چراکه شرکای تجاری امریکا، دلار حاصل از صادرات را به جای هزینه کردن در خرید کالا و خدمات امریکایی، ذخیره می‌کنند. این روزها ترامپ هم به کسری تجاری تاخته و هم با تنش‌های دیپلماتیک، ارج و قرب دلار را در خطر قرار داده است.
انتظار واقع‌گرایانه
دلار بخشی از نفوذ خود را از دست داده، اما هنوز هم مهم‌ترین ارز جهانی است. افول آن به جایگاهی متفاوت، اولا زمان می‌برد و دوما حتی در آن شرایط هم، یکی از ارزهای اصلی باقی خواهد ماند. راما واسدوان، استاد تمام دپارتمان اقتصاد دانشگاه ایالتی کلروادو می‌گوید: «افول دلار بستگی به نفوذ اتحادیه اروپا، روسیه و چین دارد. سناریوی ممکن، متنوع شدن ارزهای جهانی با قدرت کمتر دلار است.» با این همه، تقریبا همه تحلیلگران بر این باورند که کنار گذاشتن کامل دلار کاری بسیار دشوار است. غلبه دلار بر اقتصاد جهان و کنار زدن پوند بریتانیا حدود یک قرن طول کشید. در قرن نوزده، پوند استرلینگ همین نفوذی را داشت که در قرن بیستم- و امروز- دلار دارد.هنوز هم راحت‌ترین کار، ذخیره کردن دلار است. الکساندر کاتب، رییس موسسه مالی SAS در این باره به «راشا تودی» می‌گوید: «دلار ایالات متحده هنوز هم به دلایل بسیار، ارز ترجیحی تجارت بین‌الملل و ذخیره ارزی است. کل نظام مالی بین‌المللی پیرامون ایالات متحده و نقش محوری دلار امریکا می‌چرخد.»
با این همه، تغییراتی در راه است. به باور کاتب، توسعه سریع فناوری بلاکچین در کنار ریشه گرفتن ارزهای مجازی، فرآیندهای موجود را دگرگون خواهد کرد: «در نهایت، تکامل نظام مالی جهان بسیار وابسته به تکامل توازن قوا در جهان است. این امر، یک‌شبه رخ نخواهد داد. این امر زمان می‌برد و بحران‌های دیگری را همراه خواهد آورد.»
