شکاف معنادار مالیات ستانی در ایران و جهان

دختر جوانی که چند سالی است برای تحصیل در کانادا زندگی می‌کند، می‌گوید:«اینجا همه چیز بر پایه مالیات پیش می‌رود. بیشترین درآمد دولت‌های توسعه یافته از روی مالیات است و انگار که مردم هم با رضایت مالیات می‌دهند، چون که تأثیر آن را در زندگی شخصی و خدماتی که دریافت می‌کنند، می‌بینند. اینجا که آخر سال هم دولت حسابرسی می‌کند و اگر از شخص کم درآمد به هر دلیلی مالیات زیادی دریافت کرده باشد، آن را به او برمی‌گرداند.»

به گزارش بازتاب به نقل از ایران، هر کس که گذری به یک کشور توسعه یافته داشته باشد، روایت‌هایی این چنینی برای تعریف کردن دارد. در ایران نیز سال‌هاست که کارشناسان اقتصادی مختلف بخصوص مدافعان اقتصاد آزاد تأکید دارند که تنها راه عبور از اقتصاد نفتی و افزایش درآمدهای دولت، اصلاحات جدی در نظام مالیاتی است. این روزنامه به همین دلیل با کنکاش در میان منابع مختلف نگاهی به نظام‌های مالیاتی در برخی کشورهای جهان داشته است.

در حال حاضر در ایران نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی از 4.5 درصد در سال 91 به بیش از 8 درصد رسیده است. مسعود کرباسیان، وزیر سابق اقتصاد در این باره گفته بود: «هر چند سهم مالیات از درآمدهای دولت افزایش یافته اما هنوز با نقطه مطلوب فاصله داریم زیرا نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی در کشورهای در حال توسعه حدود 20 درصد است.» آخرین گزارش بانک مرکزی نیز نشان می‌دهد که در انتهای سال 96، میزان درآمد دولت از محل مالیات به ۱۱۵ هزار و ۸۴۰ میلیارد تومان رسید که نسبت به سال قبل آن 14.2 درصد افزایش داشته است. البته برخی برآوردها نشان می‌دهد که 40 درصد از کل تولید ناخالص داخلی ایران، هنوز مالیات نمی‌دهند.

بر اساس گزارش پایگاه خبری OECD راه‌های دریافت مالیات، کشور به کشور تفاوت‌های زیادی دارد. در منطقه سازمان همکاری‌های اقتصادی OECDنیز که در آن کشورهای ثروتمند و بسیار ثروتمند عضویت دارند، نحوه دریافت مالیات و درآمدهای مالیاتی تفاوت‌های گسترده‌ای دارد. تا سال 2010 دانمارک تقریباً 60 درصد از درآمد خود را از طریق مالیات اشخاص حقیقی و شرکت‌ها به دست می‌آورد. در امریکای شمالی، مکزیک بیش از نیمی از درآمد خود را از مالیات بر فروش کالاها و خدمات به دست می‌آورد در حالی که این رقم در ایالات متحده امریکا کمتر از یک پنجم کل درآمدهاست.

در سطح منطقه‌ای و محلی نیز الگوهای مختلفی برای دریافت مالیات وجود دارد. در حالی که بیشتر کشورها از ترکیبی از مالیات‌های دولتی و محلی برای تأمین مالی دولت‌های محلی استفاده می‌کنند، ایرلند و انگلستان منحصراً بر مالیات بر دارایی تکیه دارند و سوئیس تنها از مالیات بر درآمد استفاده می‌کند. پایگاه خبری OECD درباره تفاوت‌های این چنینی می‌نویسد:«این تفاوت‌ها انتخاب‌های ملی را در حوزه مالیات منعکس می‌کند، انتخاب‌هایی که توسط اولویت‌های اقتصادی و اجتماعی مشخص می‌شود. نسبت درآمد مالیاتی به کل تولید ملی نیز توسط دولت‌ها بر اساس اقتضائات اقتصاد ملی‌شان تعیین می‌شود.»

تلاش جهانی برای سیستم مالیاتی منصفانه تر، کارآمدتر و ساده تر

سیاست‌های مالیاتی در سال‌های اخیر یکی از پرمناقشه‌ترین مسائل اقتصادی امریکا بوده است. یکی از ترفندهای انتخاباتی اصلی ترامپ نیز تغییر سیاست‌های مالیاتی بود. آخرین اصلاح مالیاتی جدی امریکا به سال 1986 برمی گردد و ترامپ نیز هنوز نتوانسته است اصلاحاتی تا آن اندازه جدی انجام دهد. به همین دلیل پایگاه خبری کوارتز با بررسی کتاب «تلاش جهانی برای سیستم مالیاتی کارآمدتر، ساده‌تر و منصفانه تر» نمونه‌هایی از موفقیت در تغییر سیستم مالیاتی در کشورهای مختلف را گزارش کرده است. بر اساس این گزارش، دولتمردان فرانسه افراد سخاوتمندی هستند. آنها 57 درصد از کل تولید ناخالص داخلی‌شان را برای توسعه کشورشان خرج می‌کنند. دولت این هزینه‌های سخاوتمندانه را با مالیات ثروتمندان تأمین می‌کند. نرخ مالیات بر درآمد در فرانسه بالاترین نرخ در تمام جهان است. در سال 2012، رئیس جمهوری وقت فرانسه قول داد که مالیات بردرآمد ثروتمندان را به 75 درصد برای درآمدهای بیش از یک میلیون یورو برساند. به همین خاطر مردم ثروتمند فرانسه اعتراض‌های زیادی داشتند. جرارد دیپاردیو، بازیگر مشهور به بلژیک مهاجرت کرد و باشگاه‌های فوتبال حرفه‌ای فرانسه تهدید به اعتصاب کردند. راید، نویسنده کتاب می‌نویسد:«تمام تجربه‌ها نشان می‌دهد که محدودیت برای افزایش نرخ مالیات برای هر دولتی حتی دولت فرانسه نیز وجود دارد.»

نمونه دیگر مربوط به نیوزیلند است. بین کارشناسان مالیاتی توافقی وجود دارد که دریافت مالیات از فعالیت‌های بسیار زیاد اما با نرخ پایین، ساده‌ترین سیستم کارآمد مالیاتی است. اقتصاددانان به این سیاست BBLR به معنای «پایگاه‌های گسترده‌تر و نرخ‌های پایین تر» می‌گوید. در نظام‌های مالیاتی، نیوزیلند را رهبر BBLR جهان می‌دانند. در دهه 1980، این کشور تقریباً تمام کدهای مالیاتی نانوشته و کسری دار را از بین برد. این اصلاحات از نظر سیاسی بسیار چالش برانگیز بود اما در نهایت بین مردم عامه بسیار محبوب شد. چرا که آنها به کشوری تبدیل شدند که با 17.9 درصد پایین‌ترین نرخ مالیاتی کارگران را در بین ملت‌های توسعه یافته دارند. در حال حاضر میزان مالیات دریافتی نیوزیلند نسبت به تولید ناخاص داخلی آن از امریکا بیشتر است.

بر اساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد، در حال حاضر در میان کشورهای توسعه یافته نرخ مالیاتی که کارگران و کارمندان می‌پردازند، به طور متوسط در یک سال 54 درصد است. این نرخ در بلژیک با 54 درصد از همه کشورهای دیگر بیشتر است. بعد از بلژیک نیز آلمان، مجارستان، فرانسته، ایتالیا و اتریش با نرخ مالیاتی بین 47 تا 49 درصد قرار دارند. در نیوزیلند، مکزیک، سوئیس و کره جنوبی نیز نرخ مالیات بر درآمد کارگران و کارمندان از همه کمتر و بین 17.9 تا 22 درصد است.

حرکت کشورهای توسعه یافته به سمت مالیات بر مصرف و نیروی کار

آخرین گزارش مالیاتی بانک جهانی از 190 کشور جهان در سال 2018 نیز نشان می‌دهد که ژاپن و نروژ نرخ مالیات بر درآمد خود را کاهش داده‌اند و بلژیک، فرانسه، ایتالیا، ژاپن و اوکراین مالیات کاری را کاهش داده‌اند. ژاپن در پنجم فوریه ۲۰۱۶ لایحه اصلاح مالیاتی خود را تصویب کرد که به موجب آن نرخ مالیات بر درآمد شرکت‌ها از ۲۵ درصد به ۲۳.۹ درصد کاهش یافت.

اما بر اساس گزارش معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران، در طبقه‌بندی OECD مالیات به پنج گروه کلی مالیات بر درآمد، سود و سود سرمایه‌گذاری، مشارکت در تأمین اجتماعی، مالیات بر حقوق و دستمزد، مالیات بر دارایی، مالیات بر کالا و خدمات تقسیم‌ می‌شوند. بر این اساس، درآمد حاصل از مالیات بر ارزش افزوده، منبع اصلی درآمدهای حاصل از مالیات بر مصرف در کشورهای عضو این سازمان بوده است و در حال حاضر به بالاترین سطح خود از GDP رسیده و تنها در سال 2014 سهم آن از مجموع درآمدهای مالیاتی معادل 1/ 20 درصد بوده است.

همچنین این گزارش نشان می‌دهد که در کشورهای عضو OECD سهم مالیات بر ارزش افزوده و مالیات بر درآمد اشخاص از درآمدهای مالیاتی طی 14 سال اخیر به‌طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته است؛ در ایران نیز سهم مالیات بر ارزش افزوده از کل درآمدهای مالیاتی و سهم مالیات بر اشخاص حقوقی بخش غیردولتی طی سال‌های گذشته رشد قابل‌توجهی داشته؛ در حالی که سهم مالیات بر درآمد از کل درآمدهای مالیاتی تغییر چندانی نکرده است. براساس گزارش اخیر سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (OECD)، با تغییر ترکیب مالیات‌ها به سمت مالیات‌های مصرف و نیروی کار، درآمدهای مالیاتی کشورهای پیشرفته افزایش یافته است.