اقدام قابل توجهی برای ارتقای تاب‌آوری تهران انجام نشده است
رییس پژوهشکده مدیریت خطرپذیری و بحران پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله معتقد است که در سال‌های اخیر برای ارتقای تاب‌آوری شهر تهران اقدام قابل توجهی نشده و مسئولان در این زمینه بیش از عمل، حرف زده‌اند.
دکتر کامبد امینی حسینی در گفت‌وگو با ایسنا، درباره مفهوم تاب‌آوری و شاخص‌های ارزیابی آن اظهار کرد: بر حسب اینکه در چه حوزه‌ای بخواهیم به موضوع تاب‌آوری بپردازیم می‌توان تعاریف متنوعی را برای آن ارائه نمود. به عنوان مثال در خصوص جامعه تاب‌آوردر برابر سوانح می‌توان گفت جامعه‌ای است که وقتی در معرض سانحه‌ای قرار می‌گیرد، بتواند ضربه‌ای را که به واسطه رخداد آن سانحه به جامعه وارد شده تحمل کند و در بازه زمانی معقولی به حالت اولیه بازگردد و دچار فروپاشی هم نشود. اگر چنین شرایطی در یک جامعه وجود داشته باشد می‌گوییم که این جامعه در برابر سوانح تاب‌آور است.
وی افزود: اگر فرض کنیم در تهران زلزله‌ای رخ دهد و منجر به فروپاشی نظام شهر تهران شود نشان دهنده تاب‌آوری پایین شهر خواهد بود ولی اگر شهر، تاب آور شده باشد؛ بعد از حادثه دچار فروپاشی نمی‌شود و ظرف چند سال می‌تواند به حالت اولیه و حتی بهتر از آن برگردد.
پارامترهای مدنظر در مورد تاب‌آوری
رییس پژوهشکده مدیریت خطرپذیری و بحران پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با اشاره به پارامترهای مدنظر در مورد تاب‌آوری گفت: یکی از پارامترها این است که وقتی سانحه‌ای رخ می‌دهد تا جایی که امکان دارد خسارت کمتری متحمل شویم و اگر استحکام جامعه در ابعاد مختلف بالا باشد در هنگام رخداد زلزله یا سانحه‌ای دیگر آسیب‌های کمتری را متحمل می شود. بنابراین یکی از شاخص‌های اصلی تاب‌آوری شهری استحکام است و دومین موضوع نیز زمان برگشت به حالت قبل از رخداد سانحه است.
وی در توضیح بیشتر این مطلب عنوان کرد: فرض کنید اگر سانحه‌ای در یک شهر اتفاق بیفتد و ۲۰ سال طول بکشد تا به حالت اول برگردیم، نشان دهنده نبود تاب‌آوری است. ولی اگر آنقدر آمادگی وجود داشته باشد تا در بازه زمانی معقولی به شرایط اولیه یا حتی بهتر از آن بازگردیم به معنای آن است که تاب‌آوری در حد مناسبی قرار دارد. همچنین منابع و ظرفیت‌های پاسخگویی به تبعات سانحه نیز در تعیین تاب‌آوری اهمیت دارد و هر چه این منابع بیشتر باشد شهر در برابر سوانح تاب‌آورتر است.
امینی حسینی در ادامه با تأکید بر اینکه یکی دیگر از پارامترهای مورد نظر در تاب‌آوری آن است که در حوزه‌های مختلف گزینه‌های متعدد و چندگانه داشته باشیم، اظهار کرد: به این معنا که اگر اتفاقی در شهر بیفتد و یکی از زیرساخت‌ها آسیب ببیند زیرساخت‌های جایگزین برای آن وجود داشته باشد و این طور نباشد که به طور مثال اگر یک بیمارستان در حادثه‌ای تخریب شد امدادرسانی با مشکل مواجه شود. تنوع راه‌ها و منابع عمومی نیز نمونه‌های دیگری در این رابطه هستند و به طور نمونه اگر دسترسی یک روستا به شهر تنها از طریق یک راه انجام شود و مسیر در حین زلزله مسدود شود، امکان امدادرسانی به روستا مختل می گردد که نشان دهنده پایین بودن تاب آوری است.
اقدامات قابل توجهی برای ارتقای تاب‌آوری شهر تهران انجام نداده‌ایم
این کارشناس مدیریت بحران درباره وضعیت تاب‌آوری در شهر تهران با اظهار تأسف از اینکه در چند سال اخیر ما اقدامات قابل توجهی برای ارتقای تاب‌آوری شهر تهران انجام نداده‌ایم، گفت: بیشتر در این باره حرف زده‌ایم ولی در عمل اتفاق خاصی نیفتاده است. فکر نمی‌کنم در حال حاضر در رابطه با پارامترهایی که اشاره کردم چه از بُعد استحکام شهر ، چه توسعه منابع مورد نیاز و چه از نظر پیش‌بینی ظرفیت‌های جایگزین، اقدامات لازم انجام شده باشد؛ لذا عملا نمی‌توانیم بگوییم تاب‌آوری تهران بهبود پیدا کرده و همچنان از این منظر در شرایط تقریبا ضعیف قرار داریم. اگر زلزله‌ای با شدت بالا در تهران رخ دهد می‌تواند ساختار شهر را دچار فروپاشی کند و این مسئله خطرناکی است که می‌تواند تبعات گسترده اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی داشته باشد.
امینی حسینی درباره پیش‌بینی برنامه‌هایی از سوی برخی دستگاههای مختلف برای پاسخ به زلزله احتمالی تهران و نقش آنها در تاب‌آوری گفت: اینکه دستگاهی اقداماتی را در جهت توانمند سازی و افزایش آمادگی خود برای زمان بحران پیش‌بینی کرده باشد خوب است ولی کافی نیست و چندان به ارتقای تاب‌آوری کمک نمی‌کند. برای اینکه جامعه تاب‌آور شود، باید برنامه جامعی تدوین شود و در چارچوب آن برنامه دستگاههای مختلف اقداماتی را به عهده بگیرند که برآیند آن اقدامات باعث افزایش تاب آوری شهر در برابر سانحه شود.
طرح مدیریت بحرانی که در تهران روی زمین ماند
رییس پژوهشکده مدیریت خطرپذیری و بحران پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در ادامه گفت: مشابه چنین برنامه‌ای در شهر تهران در قالب طرح “جامع پیشگیری و مدیریت بحران” در سال 1384 در شهرداری تهران تدوین و تصویب شد و در آن اقداماتی که می توانست باعث کاهش ریسک زلزله و بهبود مدیریت بحران در این کلانشهر شود و وظایف دستگاههای مختلف نیز مشخص شده بود. متاسفانه با تغییر مدیران، اجرای این طرح در بسیاری از ابعاد آن متوقف یا با تأخیر طولانی همراه شد.
به گفته وی، در صورت اجرای طرح مذکور ریسک زلزله در تهران ظرف 12 سال می‌توانست به حد قابل قبولی کاهش یابد و امروز می‌توانستیم شاهد تاب‌آوری قابل قبولی در برابر زلزله در این شهر باشیم. بنابراین فکر می‌کنم اقدامات موردی کمک چندانی به تاب آوری نمی‌کند هر چند که برای آن دستگاه به خصوص می‌تواند مناسب باشد.
مشارکت مردم از ارکان ارتقای تاب‌آوری
او با اشاره به نقش مردم در تاب‌آوری جامعه گفت: یکی از ارکان موفقیت در ارتقای تاب آوری مشارکت جدی مردم در این زمینه است. اینکه انتظار داشته باشیم ارتقای تاب آوری در شهری مانند تهران تنها به عهده دستگاههای اجرایی باشد تفکر درستی نیست و بسیاری از مسائل مرتبط با تاب آوری از عهده حاکمیت و شهرداری‌ها خارج است، این در حالیست که اگر مردم مشارکت کنند و کمک‌ها و منابع لازم در اختیار مردم قرار داده شود، شانس موفقیت بسیار بیشتر است. البته فعلا به این مسئله نیز توجه خاصی نمی‌شود و اقدامات مردم محور و محله محور اغلب نمایشی است.
برخی مدیران از واژه تاب آوری استفاده می‌کنند اما با مفهوم آن آشنا نیستند
امروزه استفاده از تاب‌آوری تبدیل به یک مد شده است
امینی حسینی درباره اینکه مدیران شهری تا چه اندازه با مفهوم تاب‌آوری آشنایی دارند، گفت: فکر می‌کنم یکی از مشکلات موجود در این رابطه این است که برخی مدیران و مسئولان که از واژه تاب‌آوری استفاده می‌کنند چندان با مفهوم آن آشنا نیستند. به عبارت دیگر امروزه استفاده از تاب‌آوری تبدیل به یک مد شده است و خیلی‌ها دوست دارند بگویند روی این موضوع کار کرده‌اند. حال آنکه شناخت تاب آوری و ارتقای آن نیازمند تخصص و تجربه است که فکر نمی کنم مسئولانی که چند سال اخیر در شهرداری در این حوزه مسئولیت داشتند، چندان به این موضوع توجه داشته باشند و بیشتر اقداماتی که تاکنون نیز با این عنوان انجام شده کارهای نمادین هستند و تأثیرگذاری‌شان در شهری مانند تهران اندک است.
این کارشناس مدیریت بحران در ادامه گفت: اگر بخواهیم برای تاب‌آوری در تهران راهکار بدهیم یکی از اقدامات اساسی توانمندسازی مردم و استفاده از ظرفیت آنها به معنی واقعی کلمه است. در همین راستا از دوسال پیش برنامه ای تحت عنوان “مدرسه ایمن – جامعه تاب آور” تدوین و توسط عالی ترین مقامات دستگاههای ذیربط مانند وزارت کشور، وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین جمعیت هلال احمر و سازمان صدا و سیما به تصویب رسید و مقرر شد تا با ظرفیت سازی در سطوح محله، زمینه مشارکت مردم در فرایند کاهش ریسک و افزایش تاب‌آوری تا سطح کوچکترین واحدهای همسایگی فراهم شود.
به گفته امینی حسینی، افق این طرح ۱۰ ساله بوده و نحوه اجرای برنامه در “ستاد عالی آمادگی عمومی در برابر زلزله” مصوب شده بود.در چارچوب این طرح که به امضای شهردار وقت تهران نیز رسیده است مقرر شده بود هر ساله محله‌های بیشتری در فرایند ظرفیت سازی برای کاهش ریسک و مدیریت بحران زلزله درگیر شوند؛ به طوری‌که تا سال 1404 کلیه محله‌های شهری و روستاها دارای حداقل ظرفیت خوداتکایی در زمان زلزله باشند.
عدم حمایت شهرداری تهران از طرح “مدرسه ایمن-جامعه تاب آور” طی 2 سال اخیر
وی افزود: اما در دوسال گذشته متأسفانه شهرداری تهران و سازمان مدیریت بحران شهر تهران چندان حمایتی از اجرای طرح در تهران نکرد، تا جایی که در سال جاری تردیدی جدی در مشارکت دادن شهرداری تهران در اجرای این طرح ملی ایجاد شده است. در مجموع اگر چنین طرح‌هایی را بتوانیم در شهرهایی نظیر تهران اجرایی کنیم می‌توانیم انتظار داشته باشیم در یک بازه زمانی معقول چند ساله فرایند کاهش ریسک و بهبود تاب‌آوری تا حد زیادی افزایش یابد؛ بطوریکه شهر تهران در زمان رخداد زلزله ای شدید دچار فروپاشی نشود. البته با رویکردی که در این چند ساله از مدیران شهرداری دیدم فکر نمی‌کنم اتفاق خاصی در این زمینه بیفتد.
این کارشناس بحران، درباره توجه به تاب‌آوری در زمان بازسازی پس از حادثه نیز گفت: ما در بازسازی نیز برنامه مشخصی نداریم. آنچه در این رابطه مهم است این است که از قبل پیش بینی‌ها و برنامه ریزی‌ها انجام شده باشد تا اگر سانحه اتفاق بیفتد بتوانیم براساس این برنامه پیش برویم. ولی اگر چنین برنامه‌ای نداشته باشیم پس از سانحه آنقدر فشارهای مختلف وجود دارد که مسئولان فقط به این فکر می‌کنند که منطقه حادثه دیده را از نظر فیزیکی بدون توجه به جنبه‌های اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و مسائل دیگر بازسازی کنند و چندان توجهی به رویکرد تاب آوری در بازسازی مبذول نمی شود.
وی ادامه داد: نتیجه این اتفاق تغییرات جدی در شرایط بومی منطقه آسیب دیده از زلزله خواهد بود و ماحصل کار نیز برای بازماندگان چندان قابل قبول نیست. چنین وضعیتی در بازسازی مناطق آسیب دیده از زلزله‌های آوج و بم مشاهده شده است و الگوهای اجرا شده چندان با شرایط فرهنگی و اقتصادی اهالی منطقه سازگار نیست. در واقع ما نتوانستیم وضعیت تاب آوری را در بیشتر ابعاد آن به حالت قبل یا بهتر از قبل برگردانیم. چنین رویکردی قطعا تبعات اجتماعی و اقتصادی زیادی دارد که نتایج آن باعث عدم احساس تعلق بازماندگان به شهرها یا روستاهای بازسازی شده می گردد.
لزوم بازسازی اقتصادی و اجتماعی پس از مواقع بحران
امینی حسینی ادامه داد: در منطقه سرپل ذهاب نیز به نظر می‌رسد پس از زلزله همین اتفاق در حال رخ دادن باشد و بیشتر دنبال ساخت ساختمان‌های مقاوم هستیم؛ در حالی که علاوه بر توجه به بازسازی ایمن ساختمان‌ها باید به بازسازی اقتصادی و اجتماعی نیز توجه کرد. در واقع کسب و کار مردم و معیشت بازماندگان کمتر مورد توجه بوده است که این مساله می‌تواند در میان مدت بر دامنه مشکلات افزوده و باعث کاهش تاب آوری جوامع آسیب دیده از زلزله گردد.
مدیران دستگاههای اجرایی خود را بی‌نیاز از جامعه تخصصی می‌بینند
وی اضافه کرد: در مجموع در مورد تاب‌آوری بحث‌های مختلفی وجود دارد و به نظر می‌رسد که وضعیت ما خیلی خوب نیست. البته این مسئله به خاطر نداشتن منابع و توانمندی نیست؛ چرا که ما با همین منابع و ظرفیت‌ها نیز می‌توانیم در یک چارچوب مناسب کارها را اجرایی کنیم. مشکل اصلی این است که مدیران دستگاههای اجرایی اغلب خود را بی نیاز از جامعه تخصصی می‌بینند و چندان از نظرات صاحب‌نظران و دستگاههای تخصصی ذیربط استفاده نمی‌کنند. این مشکل را می بایست در اصلاح نظام مدیریت بحران شهری و کشوری مورد توجه جدی قرار داد تا در آینده کمتر شاهد تبعات ویرانگر سوانح باشیم و بتوانیم با تلفیق دانش و تجربه در مسیر ارتقای تاب آوری کشور گام برداریم.
