یک دهه تلاش برای ذخیره میراث زیستی

محققان مرکز ذخایر زیستی و ژنتیکی بعد از ۱۰ سال موفق به تولید بذرهای هیبریدی صیفی جات مانند خیار با اصلاح نژاد شدند تا بتوانند محصولاتی با کیفیت، صفات خوب و هزینه کمتر تولید کنند.

ذخایر ژنتیکی و زیستی در توسعه تحقیقات و صنعت زیست فناوری، غذا، سلامت و توسعه اقتصادی تاثیر زیادی دارند از این رو، در ۱۵ فروردین سال ۱۳۸۶ نامه ای از سوی دفتر مقام معظم رهبری (مدظله العالی) به جهاد دانشگاهی مبنی بر راه اندازی زیست بانک جهت حفظ ذخایر زیستی و ژنتیکی در کشور ابلاغ شد که جهاد دانشگاهی هم در این راستا، مطالعات خود را برای راه اندازی زیست بانک آغاز کرد.

مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران با هدف گردآوری، تعیین هویت، کنترل کیفی، طبقه‌بندی، ثبت، نگهداری، تکثیر و توزیع انواع میکروارگانیسم‌ها و سلولهای قابل کشت و تجدید پذیر اعم از باکتری، قارچ، ویروس، دانه‌ها و سلولهای گیاهی و حیوانی و دی ان ای ژنومی و فرآورده‌های نوکلئوتیدی، توسط جهاد دانشگاهی تأسیس شد.

همچنین روز ۱۵ فروردین هر سال به نام «روز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی» نامگذاری شد و سال ۹۳ برای اولین بار، این روز ملی در تقویم به ثبت رسید.

با توجه به اینکه ۱۰ سال از راه اندازی زیست بانک در کشور می گذرد از این رو درصدد بر آمدیم تا در خصوص این زیست بانک و نمونه های ذخیره شده در آن و اهمیت نگهداریشان گفتگویی با دکتر سید ابوالحسن شاهزاده فاضلی رئیس مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران داشته باشیم.

* با توجه به اینکه ۱۰ سال از راه اندازی زیست بانک می گذرد که نمونه های زیستی متفاوتی در آن ذخیره شده بفرمایید تا کنون چه تعداد نمونه زیستی نگهداری شده است؟

زیست بانک در آستانه یازده سالگی توانسته تا کنون ۳۳هزار نمونه زیستی را ذخیره و نگهداری کند. نسبت به سال گذشته ۱۰ درصد نمونه‌های زیستی افزایش یافته است. نمونه های زیستی در زیست بانک در بخش‌های گیاهی، میکروارگانیسمها، انسانی، جانوری و ژنومی نگهداری می‌ شوند. بیشترین حجم نمونه‌های ذخیره شده مربوط به نمونه‌های ژنومی است که ژنوم همه موجودات را شامل می‌شود.

*اقدامات مرکز برای سوخت پاک چیست؟ راجع به این موضوع توضیح میفرمایید که آیا امکان استفاده از ذخایر ژنتیک برای تولید سوخت پاک وجود دارد یا نه؟

سوخت پاک، یکی از شاخص‌هایی است که در بحث ذخایر ژنتیکی وجود دارد؛ حوزه گیاهی و میکروبی در تولید انرژی پاک می‌تواند نقش مهمی ایفا کند، لذا مستلزم پروژه بزرگی است که نیاز به بودجه دارد.

ما چهار حوزه غذا، سلامت، انرژی و محیط‌زیست داریم که در جمع‌آوری ذخایر ژنتیکی و زیستی اولویت دارند. مثلاً اگر بذر یا نمونه میکروبی مهم باشد آنها را اولویت قرار می دهیم. سوخت پاک هم در اولویت ماست ولی باید بودجه ای برای پیش بردن چنین پروژه هایی وجود داشته باشد. نمونه های زیستی از نظر اقتصادی و در معرض انقراض بودن مهم محسوب می شوند.

* ذخایری در حوزه های مختلف در زیست بانک ذخیره شدند و هر یک از آنها شناسنامه دار هستند، برای ما جالب است بدانیم که نادرترین و جذاب ترین نمونه ها از نظر شما چه نمونه هایی هستند؟

برخی گیاهان هستند که رشدی ندارند و تکثیر آنها سخت است؛ این نمونه ها جزو گیاهان رو به انقراض محسوب می‌شوند که سوسن چلچراغ جزِ این گیاهان است. سوسن چلچراغ جز گیاهان نادر و کم یاب محسوب می شود.

همچنین در حوزه گیاهی می توان به بذرهای هیبرید مانند خیار اشاره کرد. این بذرها که منجر به تولید خیارهای هیبرید می شود صفات خیارهای ایرانی و ظاهر خیارهای خارجی در آن وجود دارد.

هیبریدها: خیار، فلفل، گوجه و کاهو، بیشترین سهم را در سفره غذایی مردم دارند؛ از این رو در صدد برآمدیم که این ارقام را با اصلاح نژاد و جمع‌آوری نمونه‌های ژنی بومی به تولید برسانیم. این بذرهای خیار و … جالب ترین نمونه هایی هستند که در زیست بانک وجود دارند.

*فقط ۴ نوع بذر صیفی جات قرار است به صورت اصلاح نژاد به تولید برسد؟

ملون و هندوانه را هم می توان به صورت هیبرید تولید کرد. در واقع تولید خیار به صورت هیبرید اولین برنامه مرکز ذخایر زیستی و ژنتیکی برای تولید بذرهای هیبرید است. این کار از یک سال اخیر آغاز شده و مابقی آن نیاز به بودجه دارد. این کار برای توسعه صنعت کشاورزی انجام می شود و در نهایت بذرها در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد تا محصول هیبریدی به تولید برسد.

*آیا تولید صیفی جات و ملون هایی که می توانند با صفات خوب به تولید برسد تاثیری در قیمتشان دارد؟

این موضوع می‌تواند در قیمت محصولات نهایی تأثیرگذار باشد. تفاوت محصول هیبریدی داخلی با محصول کنونی این است که ما را وابسته به کشورهای خارجی نخواهد کرد و در این زمینه می توانیم خودکفا شویم.
هر چیزی که از خارج وارد می‌شود ممکن است روزی تحریم شود، از این رو لازم است با این کار در راستای اقتصاد مقاومتی گام برداریم.

* چه کشورهایی می توانند مخاطب محصولات کشورمان در این زمینه باشد ؟

بله.کشورهای آسیای میانه، همسایه ها، اروپایی‌ها و آسیای شرقی می‌توانند مخاطبان ما باشند. فعلاً بیشترین سهم بازار این چهار نمونه خیار، فلفل، گوجه و کاهو هستند.

*چه کشورهایی در زمینه تولید بذرهای هیبرید پیشتاز بوده اند؟

کشورهای اروپایی، آمریکایی، ژاپن و کره روی بذرهای هیبرید کار می‌کنند و قدمتی چند دهه‌ای دارند.

*بذرهایی که قرار است روی آنها اصلاح نژاد انجام شود چه فرقی با تراریخته دارند؟

این اصلاح نژاد به صورت سنتی است که این روش سنتی خطرات احتمالی تراریخته را ندارد.

*پیش از اینها تفاهم نامه ای جهاددانشگاهی با وزارت جهاد کشاورزی در راستای تولید میوه های هیبرید منعقد کردند؛ تولید این بذرها ربطی به این تفاهم نامه دارد؟

بله. در خصوص خیار هیبرید وزارت جهاد کشاورزی با جهاد دانشگاهی تفاهم نامه منعقد کرده است.

*بر اساس گفته شما تولید بذرهای هیبرید درآمد زایی دارد و می تواند به اقتصاد کشور کمک کند، آیا بذرهایی که در زیست بانک ذخیره شده مربوط به ۴نوع صیفی جات است که به آن اشاره شد؟

خیر، علاوه بر اینها، هزار بذر مختلف در مجموعه زیست بانک ذخیره داریم که شامل نمونه‌های باغی، زینتی و دارویی و غیره می شود.

*زیست بانک به عنوان یک مرجع در کشور در حفظ و نگهداری نمونه های زیستی در حیطه ارائه خدمات به دانشجویان و محققان هم گام برداشته راجع به این فعالیت توضیح بفرمایید؟

مرکز ذخایر زیستی و ژنتیکی ارائه‌دهنده خدمات، شناسایی و ارزیابی نمونه‌ها، انجام پایان‌نامه‌ها در مراکز توسط خود دانشجویان، افزایش مهارت دانشجویان با برگزاری کارگاه‌های زیست بانک است. به طور متوسط طی یک سال گذشته ۱۲۰۰ نفر به صورت فراگیر از خدمات آموزشی مرکز بهره مند می شوند. مرکز ذخایر زیستی و ژنتیکی هم اکنون با بیش از ۱۵۰ مرکز علمی و تحقیقاتی در ارتباط است و عضو شبکه آزمایشگاهی نیز هست.

*علاوه بر ارتباط با محققان کشور آیا با محققان خارجی هم ارتباط دارید؟

بله. بعضی از افراد شاخص علمی در دنیا که میکروارگانیسم‌های جدید را کشف می‌کنند با مرکز آشنا هستند. آنها برای انتشار مقاله خود نیاز دارند تا نمونه‌های خود را در دو بانک زیستی ذخیره کنند که یک نسخه در کشور خودشان و یک نسخه در کشور دیگر ذخیره می کنند. از این رو به دلیل آشنایی با کشورما، ذخیرهای خود را در زیست بانک ذخیره می کنند.

*ذخیره نمونه های خارجی نشانه اطمینان کشورها به زیست بانک ایران است؛ در خصوص استانداردها و میزان امنیت زیست بانک توضیح بفرمایید؟

برای اینکه یک نمونه زیستی به بانک ذخایر زیستی ورود پیدا کند، باید بر اساس ملاک‌هایی ذخیره و نگهداری شوند. این استانداردها شامل فرآیندهایی برای زنده ماندن نمونه است که آلوده نشود، قابل تکثیر باشد و در کنار آن، اطلاعات ضمیمه‌ای و شناسنامه‌ای موجود و قابل تفکیک از سایر گونه‌ها داشته باشد.

همه نمونه‌ها استانداردهای مخصوص خود را دارند که حائز اهمیت است این نمونه‌ها از نظر کیفیت مورد بررسی قرار گیرد.

امنیت اطلاعات ذخیره شده در زیست بانک جزء اطلاعات محرمانه محسوب می شوند؛ دسترسی به این نمونه ها ساده نیست و بر اساس پروتکل‌های مشخص افراد مشخصی می‌توانند به آنها دست یابند.

ما خدا را شاکریم که ظرف ۱۰ سال زیرساخت و جایگاه خوبی در بین زیست‌ بانک‌های دنیا به دست آوردیم و خیلی خوب پیش رفته‌ایم. تنها نکته و نگرانی این است که موضوع بودجه مغفول بماند

*راجع به بودجه توضیح بفرمایید که آیا با وجود کسب درآمد از ارائه خدمات به محققان باز هم نیاز به افزایش بودجه در بانک احساس می شود؟

بله. برای جمع‌آوری نمونه‌های زیستی امکاناتی لازم است؛ این امکانات نیاز به بودجه دارد. نگرانی‌ ما برای آینده است، در حالی که نگرانی کنونی می‌گذرد. اگر چیزهایی را از دست دادیم، نسل‌های بعدی فقدان‌هایی دارند که دست ما بوده است. فرصت‌ها در حوزه زیست بانکی غیرقابل جبران است.

درست است که ما به محققان خدمات ارائه می کنیم ولی نمی توانیم میزان دریافتی خود را از سوی این افراد افزایش دهیم؛ زیرا آنها دیگر نمی توانند به ما مراجعه کنند؛ آنان محقق هستند و باید با کمترین هزینه خدمات تحقیقاتی دریافت کنند.

*یعنی کمبود بودجه در ذخیره نمونه ها در زیست بانک اختلال ایجاد کرده است؟

ظرفیت ذخیره‌سازی در زیست بانک خیلی بیشتر از اینها است ولی به دلیل محدودیت مالی در حوزه های گیاهی و میکروبی نتوانستیم از این پتانسیل به خوبی استفاده کنیم.ما نتوانستیم در دسته‌بندی جدید ویروس ها به دلیل کمبود بودجه اقدامی انجام دهیم و آن را توسعه دهیم. ولی جدا از اینها، بقیه بخش‌ها توسعه ‌خوبی داشته است.

بودجه مرکز ذخایر زیستی و ژنتیکی سالانه ۵ میلیاردتومان است که باید دو تا سه برابر شود تا بتوانیم نمونه‌های زیستی بیشتری ذخیره کنیم.

بودجه فعلی فقط کفاف حقوق و دستمزد نیروی انسانی مجموعه را می دهد. در حال حاضر تنها درآمد مرکز ارایه خدمات و محصولات زیستی به محققان و مراکز تحقیقاتی با هزینه کم می باشد. هزینه های دریافتی فقط سه تا پنج درصد قیمت آنها است. در صورت افزایش قیمت به دلیل محدویت مالی محققان و دانشجویان، تحقیقات حوزه زیستی نیز دچار آسیب می شود.

زمینه ذخایر خیلی وسیع است مجموعه کوچکی مثل ما قادر نیست روی همه ذخایر سرمایه‌گذاری کند. یکی از مشکلات ما بودجه‌ است و نیروی انسانی نیست. مراکز به عنوان یک زیرساخت قوی توسعه تکنولوژی که می خواهد سهم بزرگی در داخل و دنیا کسب کند، شغل ایجاد کند و تحقیقات خود را توسعه دهد، نیاز به بودجه دارد، اگر نباشد منجر به تضعیف توسعه زیست فناوری خواهد شد.

کلام آخر…

ذخایر زیستی و ژنتیکی از آن جهت پر اهمیت است که همواره خطر از بین رفتن نمونه های ارزشمند زیستی وجود دارد از این رو لازم است نمونه های در حال انقراض در هر زمینه ای نگهداری شود و در اختیار محققان و مراکز تحقیقاتی، دانشگاهی قرار بگیرد. در واقع می توان گفت ذخیره میراث ژنتیکی که از اهمیت بالایی برخوردار است می تواند در حوزه های سلامت، صنایع غذایی، سوخت های پاک و… به کار گرفته شود زیرا اقتصاد دنیا بر پایه عواملی است که این حوزه ها را تحت تاثیر خود قرار می دهد و می تواند از اشتغالزایی بالایی برخوردار باشد به همین ترتیب نیاز است که به این حوزه در کشور اهمیت داده شود.

ذخایر ژنتیکی و زیستی در توسعه تحقیقات و صنعت زیست فناوری، غذا، سلامت و توسعه اقتصادی نیز تاثیر زیادی دارند؛ وقتی به این موضوعات دست یابیم همواره به استقلال غذایی، خودکفایی در کشاورزی، ذخیره سازی نمونه های ژنی انسانی به صورت بومی و … خواهیم رسید که بی ارتباط با شعار امسال نیستند. با ذخایر غنی ای که در زمینه های گیاهی، جانوری، انسانی، میکروارگانیسم و… داریم می توانیم ارقامی حاصل از تولیدات محصولات بیولوژیکی ایجاد کنیم؛ توجه به این امر ایران را به جمع کشورهای صادرکننده وارد می کند و در بسیاری از زمینه ها نیز خودکفا خواهیم شد.