احیای سوآپ نفت خام کشورهای دریای خزر در سال 96 پس از وقفه 7 ساله

سوآپ(معاوضه) نفت خام کشورهای حاشیه دریای خزر از طریق ایران که علاوه بر درآمدزایی باعث تقویت جایگاه ایران در بازار جهانی انرژی می شود، پس از هفت سال وقفه با تخلیه سه محموله نفتی ترکمنستان در پایانه نفتی شمال در تابستان 1396 از سرگرفته شد.

دولت یازدهم در روزهای پایانی کار خود (مرداد 96) توانست ضمن جبران اشتباه دولت دهم در قطع یکباره سوآپ (معاوضه) نفت، به وعده خود برای احیای این امر عمل کند.
ایران که در مرکز ترانزیت منطقه قرار دارد، هدف گذاری کرده تا با هدف تحکیم جایگاه در بازار جهانی انرژی، به سوآپ نفت، گاز و فراورده های نفتی در منطقه توجهی ویژه داشته باشد.
قرار گرفتن تولیدکنندگان بزرگ نفت و گاز در منطقه و وجود بازار گسترده مصرف انرژی، شرایط مناسبی را ایجاد کرده است که ایران به محور ترانزیت و سوآپ نفت و گاز در منطقه تبدیل شود.
بزرگ ترین ذخایر گازی و نفتی جهان در ایران یا کشورهای همسایه جای گرفته است که ایران می تواند برای انتقال آنها به مبادی مصرف، سهمی مهم ایفا کند.
همسایگان شمالی ایران از طریق ترانزیت و سوآپ، بخشی از نفت، گاز و فرآورده های نفتی خود را از طریق کشور ما به بازارهای هدف ارسال می کنند که این اقدام، موقعیت بی مانند، ایران را به عنوان شاهراهی امن برای انتقال انرژی تقویت می کند.

*جزئیات راه اندازی مجدد سوآپ
اواخر مردادماه امسال شرکت «دراگون اویل» وابسته به شرکت اینوک امارات گزارش کرد با یک کشتی نفتکش با پرچم روسیه 6 هزار تن نفت تولید شده در ترکمنستان را به بندر نکای ایران تحویل داده است.
بدین ترتیب، عملیات معاوضه نفت کشورهای حاشیه خزر پس از هفت سال توقف در مرداد سال 96 با تخلیه سه محموله نفتی ترکمنستان در پایانه نفتی شمال در نکا ساحل دریای خزر از سرگرفته شد.
بر اساس گزارش ها، نخستین کشتی در 13 مردادماه 96 در قالب طرح سواپ، نفت ترکمنستان را تحویل مخازن پایانه نکا داد. دومین محموله نیز در 18 مرداد و سومین نفتکش نیز محموله خود را در 19 مردادماه تخلیه کرد.
در میان کشورهای حاشیه دریای خزر، ترکمنستان، نخستین کشوری بود که خواستار همکاری با ایران در قالب طرح سوآپ شد؛ اما در آینده معاوضه نفت محموله های نفتی قزاقستان نیز انجام خواهد شد. روسیه نیز تمایل خود را برای صادرات نفت خود از مسیر ایران اعلام کرده است.
شرکت «دراگون اویل» از شرکت های زیر مجموعه های اینوک امارات، طرف قرارداد ایران در طرح سوآپ است.
ایران از طریق سوآپ، نفت تولیدی کشورهای حاشیه دریای خزر مانند قزاقستان و ترکمنستان را در پایانه نکا (استان مازندران) تخلیه و به ازای آن در پایانه های جنوبی کشور، به مشتریان نفت تحویل می دهد.
ظرفیت کنونی خطوط لوله و تاسیسات منطقه برای انتقال نفت خام بیش از 370 هزار بشکه در روز است که تا 500 هزار بشکه در روز قابل افزایش است.
با شروع مجدد این فعالیت ضمن صرفه جویی در هزینه های ارسال نفت خام از جنوب کشور به پالایشگاه های تبریز و تهران، جایگاه راهبردی ایران در همکاری با کشورهای آسیای مرکزی و حوزه قفقاز از کریدور شمال – جنوب تقویت خواهد شد.

**مزایای سوآپ برای ایران
عملیات معاوضه نفت خام همسایگان شمالی مزایایی مانند درآمدزایی، کاهش هزینه حمل نفت به پالایشگاه های شمال کشور، کاهش تردد نفت کش های جاده ای، تقویت جایگاه ایران در بازار جهانی و تبدیل ایران به قطب ترانزیت حامل های انرژی در منطقه را به دنبال دارد.
در قالب این طرح، ایران، نفت خام کشورهای حاشیه دریای خزر را در پایانه نکا تحویل گرفته و به مصرف می رساند و سپس معادل آن را در پایانه های نفتی جنوب کشور تحویل می دهد.

**توقف طرح سواپ در سال2010
آخرین محموله نفت پیش از توقف سواپ در سال 2010 (خرداد 89) در پایانه نکا تخلیه شد؛ با وجود مزایای فراوانی که سوآپ نفت و فرآورده های نفتی برای کشورمان داشت به یکباره وزارت نفت دولت دهم در اقدامی نسنجیده اعلام کرد که سوآپ نفت متوقف می شود.
تا پیش از توقف طرح سواپ، میزان انتقال نفت کشورهای حاشیه دریای خزر به روزانه 120 تا 240 هزار بشکه رسیده بود.
هرچند در همان زمان، هشدارهای زیادی از طریق مدیران و کارشناسان درباره عوارض منفی چنین اقدامی داده شد، اما وزیر نفت دولت دهم بدون توجه بر نظرات کارشناسی بر نظر خود پافشاری کرد.
این اقدام نه تنها امنیت و ثبات مسیر ترانزیت انرژی از ایران را زیرسوال برد، بلکه موجب محکومیت کشورمان در دیوان داوری بین المللی شد.
شرکت های سوآپ کننده پس از قطع سوآپ و فسخ قرارداد، به دلیل نقض قرارداد به دیوان داوری شکایت کرده و درخواست غرامت کردند. در نهایت، پس از فراز و نشیب بسیار، دیوان، شرکت نیکو (زیرمجموعه شرکت ملی نفت ایران) را ملزم به پرداخت 5.5 میلیون دلار خسارت کرد، البته این رقم جدا از سه تا چهار میلیون دلار هزینه های جانبی شامل هزینه های وکلای دو طرف، دادگاه و دادرسی و اتاق بازرگانی بین المللی(ICC) است.
در دوران توقف اجرای طرح سوآپ برای جلوگیری از فرسودگی و تخریب خط لوله، نفت خام را از سمت پالایشگاه تهران به خط لوله تزریق می کردند که این نفت خام تا نکا انتقال می یافت و دوباره به سمت تهران بازگردانده می شد.

**گسترش سوآپ گاز
همپای راه اندازی سوآپ نفت، ایران به دنبال توسعه سوآپ گاز در منطقه نیز است. بر این اساس، سوآپ گاز جمهوری آذربایجان به منطقه خودمختار نخجوان از سال ها پیش در جریان بوده و سال 96 نیز سواپ گاز ترکمنستان به جمهوری آذربایجان دنبال شد.
بر اساس طرحی دیگر، قرار است گاز روسیه نیز از طریق ایران به بازارهای مصرف در منطقه خلیج فارس سوآپ شود که مذاکرات مربوط به آن هنوز نهایی نشده است.
همچنین ایران در نظر دارد با سوآپ یا ترانزیت گاز ترکمنستان به پاکستان، خلیج فارس و اروپا، جایگاه خود را در بازار انرژی تثبیت کند.
طبق طرحی که ایران ارایه کرده است، ظرفیت سوآپ گاز ترکمنستان به کشورهای منطقه قفقاز از پنج به 15 میلیون مترمکعب در روز افزایش می یابد.
ایران از طریق سوآپ گاز آسیای میانه به کشورهای قفقاز، گاز را در نواحی شمالی و شمال شرقی کشور مصرف و به ازای آن در مرز جمهوری آذربایجان و ارمنستان، گاز تحویل می دهد.
از طریق سوآپ، علاوه بر استفاده از گاز در داخل کشور، هزینه عملیات سوآپ نیز دریافت می شود.