خوشنویسان بزرگی که سراغ شاهنامه نرفتند

کتاب «کاتبان شاهنامه» نوشته حمیدرضا قلیچ خانی در حالی وارد بازار نشر شده است که در حال حاضر جامع ترین کتابی است که اطلاعاتی در زمینه پژوهش و شناسایی کاتبان شاهنامه از ابتدای خلق این اثر تا به امروز به دست می دهد.

قلیچ خانی  درباره این کتاب گفت: گرچه این کتاب حجم زیادی ندارد اما سعی کردم در این اثر داستان مفصلی از ۲۸۰ کاتب شاهنامه را مرور کنم. اگر فرض کنیم فردوسی نخستین کسی است که شاهنامه را کتابت کرده است تا به امروز ۲۸۰ نسخه خطی هست که کاتبانش مشخص هستند. اولین کاتبی که نامش مشخص است مربوط به ۷۳۱ هجری قمری است که با خود فردوسی ۳۳۰ سال فاصله دارد.

در فاصله ۳۳۰ سال از کتابت نخستین شاهنامه توسط فردوسی تا اولین کاتبی که نامش مشخص است، ده ها نسخه شاهنامه تحریر شده است. حدس من این است که اولین کتابها به خط نسخ قدیمی یا خط کوفی پیرامون بوده استوی ادامه داد: قدیمی ترین نسخه هایی که از شاهنامه داریم به سده هفتم بازمی‌گردد که به شاهنامه های فلورانس و بریتانیا معرف است، اما نام کاتب ندارد. در فاصله ۳۳۰ سال از کتابت نخستین شاهنامه توسط فردوسی تا اولین کاتبی که نامش مشخص است، ده ها نسخه شاهنامه تحریر شده و حدس من این است که اولین کتاب‌ها به خط نسخ قدیمی یا خط کوفی بوده است.

به گفته قلیچ خانی، بیش از سیصد نسخه از شاهنامه ها دارای انجامه (شناسنامه) و نام کاتب است و در این پژوهش با توجه به مجال اندک، حدود ۲۵۰ نسخه (از آغاز تا ۱۳۰۰ هجری) که نام کاتب دارند، شناسایی و به ترتیب تاریخی معرفی شده است. افزون بر آن، نوع خط و گاه کیفیت و عیار خوشنویسی، تعداد نگاره ها و محل نگهداری آثار یادآوری شده است. پس از آن، نکاتی در باب کاتبان، تعداد کتابت ها، تشابهات نام و جز این ها مطرح شده است.

این پژوهشگر همچنین توضیح داد: زمانی در دانشگاه کمبریج مامور شده بودم اسم کاتبان را در کتابی که همه شاهنامه های مصور را گردآوری کرده بود مشخص کنم که همانجا این پیشنهاد شد که کتاب مستقلی برای این منظور تهیه کنم. همچنین در سمیناری که سال گذشته در برلین با عنوان «ایران شناسی» برگزار شد، مقاله ای به همین نام ارائه دادم و در آنجا جلال خالقی که بزرگترین مصحح شاهنامه است سخنرانی داشت و به من گفت نخستین بار است یک نفر از منظر کاتبان به شاهنامه می پردازد و پیشنهاد داد این مقاله را توسعه بدهم.

قلیچ خانی ادامه داد: این انگیزه سبب شد در سال اخیر یادداشت هایم را تکمیل کنم و در این مسیر ۹۵ درصد شاهنامه هایی را که در سراسر موزه های دنیا است بررسی کردم و به این نتیجه رسیدم که حدود هزار نسخه خطی از شاهنامه موجود است که البته تعدادی در مجموعه های شخصی است که از آنها بی خبر هستم. از این تعداد ۲۸۰ نسخه نام کاتب دارند.

من به این نتیجه رسیدم که خوشنویسان طراز اول ما مانند میرعماد یا استاد مشهدی به جهت طاقت فرسا بودن کتابت شاهنامه سراغ این موضوع نرفتند. به هر حال هر کسی جرئت این را نمی کرده که سراغ کتابت ۵۰ تا ۶۰ هزار مصرعی برود که سال ها از او زمان می برده استوی درباره دلیل توجه کم خوشنویسان به کتابت شاهنامه گفت: من به این نتیجه رسیدم که خوشنویسان تراز اول ما مانند میرعماد به جهت طاقت فرسا بودن کتابت شاهنامه سراغ این موضوع نرفتند. به هر حال هر کسی جرات این را نمی کرده که سراغ کتابت ۵۰ تا ۶۰ هزار مصرعی برود که سال‌ها وقت او را می گیرد.

این خوشنویس ادامه داد: من در این کتاب ۲۰ کاتبی را معرفی کردم که بیش از یکبار شاهنامه را کتابت کردند و حتی کاتبانی داریم که ۵ نسخه شاهنامه را کتابت کردند و پیشنهاد کردم آنها را «شاهنامه نگار» بنامیم. در واقع چنین فردی بالغ بر ۲۰ سال عمر هنری خود را در حال کتابت شاهنامه بوده است.

وی در پاسخ به اینکه بیشترین شاهنامه هایی که نام کاتبانش مانده با چه خطی تحریر شده است، گفت: خطی که تا سال ۸۰۰ هجری قمری کتابت می شده خط نسخ بوده است اما از سال ۸۰۰ تا ۱۱۶۰ هجری قمری خط نستعلیق رایج بوده است. تا سال ۱۳۰۰ هجری قمری ۱۰ نسخه داریم که به خط شکسته نستعلیق نوشته شده است و می توان گفت از این هزار شاهنامه خطی بیشترشان به خط شکسته نستعلیق بوده است. هر دو شاهنامه معروف بایسنقری و طهماسبی نیز به خط نستعلیق هستند که نسخه طهماسبی فاقد «انجامه» است و نام خوشنویسش مشخص نیست.

نویسنده «کاتبان شاهنامه» همچنین در پاسخ به این پرسش که آیا درباره نگارگران شاهنامه هم به قدر کاتبان می توان اطلاعاتی به دست آورد، بیان کرد: نگارگران تا دوره صفویه به ندرت پایین کار خود رقم (نوشتن اسم خود) می زدند. یک کنسرت موسیقی را در نظر بگیرید که عموما خواننده را می شناسند اما شاید نوازندگان آن کنسرت را نشناسندU برای همین کاتبان بیشتر شناخته می شدند و نگارگران چون گروهی کار می کردند نام هایشان مشخص نیست و گمنام مانده اند. البته از آنجا که تعداد نگارگران یک شاهنامه چند نفر بوده اما کاتب آن یک نفر بوده و در برخی نسخ شاهنامه نام ۵ یا ۶ نفر از این نگارگران آمده است، در صورت پژوهش روی نگارگران شاهنامه حتما به اسامی قابل توجهی می رسیم.

قلیچ خانی در بخش پایانی سخنان خود درباره نادر بودن کتابت شاهنامه در عصر حاضر بیان کرد: از وقتی چاپ سنگی و افست آمد دیگر به کتابت شاهنامه نیازی نبود و فقط ۱۰ درصد افرادی که به زیبایی شناسی اهمیت می دهند و دوست دارند شاهنامه نفیس داشته باشند و تعداد محدودی کسانی که علاقه به کتابت شاهنامه دارند در این زمینه علاقمند هستند. در دوره معاصر فریبا مقصودی و رسول مرادی کسانی هستند که شاهنامه را کامل نوشته اند اما به هر حال مثلا کتابی که به خط عمادالکتاب هست در نسخه های چاپی در دسترس است و دیگر آن استقبالی که باید از نسخه های خطی نمی شود و از طرف دیگر حامیان اصلی چاپ این کتاب ها امروزه ناشران هستند که ترجیح می دهند به طور مثال دیوان حافظ را برای کتابت سفارش دهند نه شاهنامه ای که کتابتش ۵ تا ۷ سال طول می کشد. قیمت نسخه های چاپی یک شاهنامه خطی نفیس هم به ۲ میلیون تومان می رسد که برای هر مخاطبی قابل تهیه نیست.